Provincie Friesland faalt

Bij gemeentelijke herindelingen is het wijs om het hoofd koel te houden en zich niet te veel te laten leiden door emoties. Het gaat vooral om rationele afwegingen en degelijke analyses over de na- en voordelen. Heel af en toe zijn er voorbeelden waarbij ook deze gewenste rationaliteit ernstige gebreken vertoont. Een voorbeeld bij uitstek daarvan is de voorgenomen herindeling van Zuid-West Friesland.

Beoogd wordt om een vijftal gemeenten samen te voegen tot een nieuwe gemeente Zuid-West Friesland van ongeveer 80.000 inwoners, met Sneek als bestuurscentrum. Bij het doorgaan van deze fusie kan de Elfstedentocht voortaan voor een groot deel binnen één gemeente worden gereden. Dat is natuurlijk mooi, maar het proces dat aan deze voorgenomen herindeling vooraf is gegaan, vertoont op diverse onderdelen bizarre trekken.

Op het eerste oog lijkt er voldoende draagvlak te zijn bij bestuur en bevolking voor deze fusie. Wie echter goed kijkt naar het proces, moet tot de conclusie komen dat het scheppen van dat zogenaamde draagvlak een hoog overval-karakter heeft gedragen. Zoals gebruikelijk werd het proces ingestoken vanuit de ambtelijke diensten, met de gemeentesecretarissen in een leidende rol. Bij de inspraak is er veel ‘verbaal geweld’ en ‘peptalk’ ingezet van deskundigen, bestuurders en bedrijfsleven.

Met veel aplomb werden eschatologische beelden geschapen van een regio die af zou drijven naar de rand van de afgrond en uit de Europese vaart der volkeren zou geraken. Vanuit bestuurskundige en bedrijfsmatige overwegingen werd er een beeld geschapen van gemeenten die in huidige vorm nauwelijks meer in staat zouden zijn om hun taken naar behoren uit te oefenen. Een deel van deze problemen kan niet worden ontkend, maar het valt op dat de onderliggende analyse sterk eenzijdige trekken vertoont en in ieder geval niet een-op-een leidt naar de nu gekozen oplossing.

Vervolgens valt op dat het provinciaal bestuur van Friesland in dit dossier op de meest hevige wijze heeft gefaald. Het college van GS heeft zich volledig op sleeptouw laten nemen door de bovengenoemde eenzijdige insteek. De Provinciale Staten van Friesland hebben de voorgenomen herindeling dan ook niet van een positief advies voorzien, maar kregen het niet voor elkaar om de ingezette beweging af te stoppen.

Het grootste probleem met deze herindeling is dat bestuurskracht het enige dominante criterium is geweest, terwijl er nauwelijks aandacht was voor de effecten op het politieke stelsel. Met een zekere regelmaat werd naar de bestuurlijke reorganisatie in Denemarken verwezen, maar geheel ten onrechte. In Denemarken is vooral het insulaire karakter maatgevend geweest om politiek-bestuurlijke gemeenschappen te herordenen. In Zuid-West Friesland levert de aanwezigheid van de diverse meren juist een hevige contra-indicatie op.

Door die meren is de samenhang van het gebied en niet in de laatste plaats de onderlinge bereikbaarheid veel complexer dan in welk gebied van Nederland dan ook. In politiek opzicht zal dan ook in grote delen van Zuid-West Friesland de gemeente als politiek stelsel worden opgeheven. Het provinciaal bestuur van Friesland heeft volstrekt onverantwoord gehandeld omdat bij realisatie van deze herindeling het bestuurlijk evenwicht in Friesland volledig zoek zal raken en er eigenlijk zonder nadere analyse en draagvlak moet worden overgegaan tot vergelijkbare herindelingen in de rest van de provincie.

Het provinciaal bestuur draagt een belangrijke verantwoordelijkheid op dit punt, maar heeft in dit dan onvermijdelijke vervolgtraject zijn gezag grotendeels verspeeld omdat er nauwelijks alternatieven zijn. Regering en parlement behoren terughoudend te zijn bij het interveniëren op herindelingen die van onderop tot stand zijn gekomen. In dit geval is er echter alle aanleiding om het provinciaal bestuur en de betrokken gemeenten op te dragen om het huiswerk over te doen en de wetgevingsprocedure voorlopig even stil te leggen. De gemeente Zuid-West Friesland is onverantwoorde herindeling

Douwe Jan Elzinga is hoogleraar Staatsrecht aan de RU Groningen

Douwe Jan Elzinga

Douwe Jan Elzinga studeerde geschiedenis en rechten aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij promoveerde in 1982 en werd hoogleraar Staatsrecht in 1985. Sinds 2004 is hij tevens hoogleraar aan de Universiteit van Aruba. Van 1998 tot 2000 trad hij op als voorzitter van de Staatscommissie Dualisme en lokale democratie. Zijn eerste column in Binnenlands Bestuur verscheen in de herfst van 1978. Hij schreef een tiental boeken en handboeken over staatsrecht, politiek en bestuur. Het belangrijkste deel van zijn prijzenkast bestaat echter uit de drie zilveren kruisjes die hij behaalde in de Elfstedentochten van 1985, 1986 en 1997.

Bekijk alles van Douwe Jan Elzinga

Reacties: 4

U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.

Annemarie Jorritsma / Voorzitter van de VNG en oud-gemeenteraadslid van Bolsward.

Het artikel van Douwe Jan Elzinga over de gemeentelijke herindeling in Friesland kan niet onweersproken blijven nu hij daarin een karikatuur maakt van nut en noodzaak van deze ontwikkeling. In Zuidwest Friesland zijn gemeentebestuurders, en met hen overigens veel bewoners en bedrijven, tot de conclusie gekomen dat zij vrijwel geen belangrijke politieke keuzes meer als gemeente zelfstandig kunnen maken. Op het terrein van ICT (dienstverlening), de Wwb, de Wmo, de vergunningverlening en handhaving enz. wordt al intensief samengewerkt, in allerlei gemeenschappelijke regelingen.

De gemeenten zijn tot de conclusie gekomen dat er wel erg veel bestuurlijke drukte is en waar het gebied dankzij de meren sociologisch veel samenhang vertoont is het niet zo verwonderlijk dat men elkaar heeft gevonden. Inderdaad gaat de Elfstedentocht door een groot deel van dit gebied. Dat duidt erop dat er veel overeenkomsten zijn tussen de verschillende kernen en het is al heel lang geleden dat water mensen weerhield van contacten. Vandaag de dag leiden in het gebied wegen, waarover bussen en auto’s rijden, op een eenvoudige manier naar de dorpen en steden. Elke inwoner van Zuidwest Friesland komt zo nu en dan wel eens in Sneek. Laten we zeggen minstens zo vaak als iemand gemiddeld op het gemeentehuis moet zijn.

Het getuigt van wijsheid dat de provincie Friesland zich niet tegen deze zelf gekozen herindeling verzet. De VNG vindt dat gemeenten die keuze ook zelf moeten kunnen maken. Dat dit er mogelijk toe leidt dat ook andere gemeenten een vergelijkbare keuze maken is zeker niet uitgesloten. Vermoedelijk is de toegenomen beleidsvrijheid bijvoorbeeld op het gebied van de Wmo en Wwb, maar ook de technologische mogelijkheden om veel dichter bij de burger te komen door internetdienstverlening vaker een reden om te kijken of de eigen schaal nog wel voldoende is. Ik zou verwachten van iemand als Douwe Jan Elzinga dat hij ook dit soort ontwikkelingen beschouwt, om nog maar te zwijgen over de financiële beperkingen waar alle gemeenten de komende jaren mee te maken zullen krijgen.

Voor een inwoner van het gebied wordt het in de nieuwe situatie veel duidelijker waar hij voor of tegen kiest wanneer zijn gemeentebestuurders ook zelfstandig politieke keuzes kunnen maken en niet alles via gemeenschappelijke regelingen in verplichte uitgaven moeten stoppen. Voor raadsleden wordt het ook eenvoudiger om controle uit te oefenen op hun bestuur. Ze kunnen immers weer zelf de kaders bepalen in plaats van bij elke beslissing te zien of het onderwerp in de omliggende gemeenten, waarmee samengewerkt wordt, tot dezelfde conclusies leidt.

Door deze herindeling wordt de gemeente daarom ook niet als politiek stelsel opgeheven, zoals Elzinga nogal boud beweerd, maar juist versterkt. Als VNG pleiten wij voor het decentraliseren van taken naar gemeenten als het gaat om taken waar burgers en bedrijven rechtstreeks mee te maken hebben. De eerste overheid moet de overheid zijn waar burgers makkelijk binnen kunnen komen en waarvan het duidelijk is dat deze er ook werkelijk over gaat. Daarom verdient de herindeling in Zuidwest Friesland de steun van burgers, bedrijven, bestuurders en politici, maar ook van wetenschappers.

Johanneke Liemburg / burgemeester gemeente Littenseradiel

Annemarie Jorritsma ondertekent haar ingezonden reactie op het artikel van Douwe Jan Elzinga (BB07) over de gemeentelijke herindeling in Fryslân als voorzitter van de VNG en oudgemeenteraadslid van Bolsward. Dat zou geen probleem zijn, als ze beide petten uit elkaar wist te houden. Meer respect voor de wetenschap en een kritischer houding tegenover het provinciale bestuur van Fryslân zou de voorzitter van de VNG niet misstaan.

Net als de buurgemeenten heeft de gemeenteraad van Littenseradiel de bevolking in 2008 geraadpleegd. Niet met behulp van een duur bureau, maar helemaal zelf, in 22 bijeenkomsten. De opkomst was hoger dan bij de nu fuserende buren en de uitslag was anders: liever geen herindeling. Als het eventueel toch zou moeten, dan ging de voorkeur uit naar een grote plattelandsgemeente met bijvoorbeeld Bolsward en in ieder geval niet met Leeuwarden. Het gevolg van de besluitvorming in Zuidwest Fryslân is, dat onze inwoners uiteindelijk kunnen worden gedwongen in een richting die ze niet willen.

Weegt voor Jorritsma het ene besluit-vanonder-op zwaarder dan het andere? Onze gemeenteraad betreurt het dat de provincie de gevolgen van de standpunten niet nader heeft onderzocht en gewogen, nadat de raden hadden gesproken. De angst om ‘het momentum’ te missen was zo overheersend, dat alternatieven die meer recht doen aan historisch gegroeide relaties en aan opvattingen en meningen elders in de provincie buiten beschouwing zijn gelaten.

Met Elzinga missen wij tot op de dag van vandaag een provinciale visie die gebaseerd is op regionale samenhang, cultureel, sociaal, economisch en geografisch. De zogenaamde restproblematiek wordt voortdurend gebagatelliseerd, de essentie van burgerparticipatie genegeerd. Daarbij komt nu nog de vraag, of het oudraadslid van Bolsward ook ónze VNG-voorzitter is.

Doeke Kuipers / Voorz. Fan Ûnderen op in Nijefurd

Onderwerp: De Herindeling, hoofdartikel Fries Dagblad

Hoofdartikel maandag, 12 april 2010
De herindeling...
De herindeling van de Friese Zuidwesthoek gaart niet zo gemakkelijk als de gemeentebesturen hadden gedacht. Er is meer protest ‘van onderop’ dan voorzien en in de Tweede Kamer zijn kritische geluiden te horen. Het ziet er naar uit dat de Kamer, ondanks kritische geluiden, akkoord gaat, wellicht deze en anders volgende week.
De voorziene monstergemeente in Fryslân is wel reden voor staatssecretaris Bijleveld om nog eens goed te kijken naar onder meer de rol van de provinciale overheid bij herindeling van gemeenten. Die heeft aan de ene kant een bescheiden rol: herindelingen moeten van onderop komen. Aan de andere kant heeft de provincie een verantwoordelijkheid voor zoiets als het bestuurlijk evenwicht. Van dat laatste is niets gebleken. Na gesteggel in Provinciale Staten kwamen Gedeputeerde Staten met niet meer dan een ‘neutraal advies’ voor de staatssecretaris.
Mede door politieke lafheid van delen van Provinciale Staten en van Gedeputeerde Staten dreigt er nu een gemeente te komen die disproportioneel is in het Friese bestuurlijke landschap. En waarvan het effect de toch al ruime gemeentegrenzen verre gaat overschrijden. Het is namelijk voorspelbaar dat de ene grote gemeente in de Zuidwesthoek de dominosteen is die andere raakt: in een poging om diverse vormen van evenwicht te herstellen, zal ‘van onderop’ de wens opkomen tot andere grootschalige herindelingen. Zo zal Fryslân de provincie worden van de grote gemeenten, volgens een proces dat niet inhoudelijk is voorbereid, maar zich lukraak ontwikkelt. Dat perspectief is mede zo gevaarlijk omdat bijvoorbeeld betrokkenheid van de burger bij het bestuur-in-de-buurt toch al onder druk staat. De enorme gemeente die ontstaat zal de bestuurlijke desinteresse alleen maar vergroten.
Bovendien zal de te verwachten herindeling op provinciaal niveau de betekenis van de provinciale bestuurslaag ondermijnen. Dat is weinig aanlokkelijk, nu er ‘van bovenaf’ bewegingen zijn die vraagtekens plaatsen bij de betekenis van de provincie als bestuurslaag en in de huidige omvang.
...en de fouten
De Tweede Kamer verwijt de provincie Fryslân in zeker opzicht een gebrek aan regie. Die kritiek is terecht. Maar nu moet de Kamer niet dezelfde fout maken. De Kamer moet verantwoordelijkheid nemen en de rem zetten op het proces. Als de Kamer dat niet doet, komt Fryslân in een dynamiek die in sommige opzichten onbeheersbaar is. Dan regeert niet het gezonde, verstandige oordeel, maar krijgen fenomenen als ‘onvermijdelijk’ en ‘noodzakelijk’ alle kans. De Kamer, de provincie, noch de gemeenten in Fryslân zijn gediend met de heerschappij van dergelijke krachten.
Diverse partijen in de Kamer zijn tot nu toe te formalistisch omtrent de eigen verantwoordelijkheid. Het criterium voor de Kamer dat een herindeling gedragen moet worden door de bevolking, krijgt een te eenzijdige nadruk. De uitkomsten van de gevolgde procedures in de gemeenten kunnen net zo gemakkelijk worden geïnterpreteerd als uitingen van desinteresse als van uitingen van grote bestuurlijke betrokkenheid van de bevolking. En de kritiek van buiten de fusiegemeenten is net zo goed te beoordelen als een geluid ‘van onderop’.
De Kamer moet verantwoordelijkheid willen nemen voor het keren van ontwikkelingen die niet het gevolg zijn van weloverwogen beleid, maar van onevenwichtige voornemens die leiden tot onvoorspelbare effecten.
Het gaat bij de voorgenomen fusie in de Friese Zuidwesthoek om veel meer dan 80.000 burgers; grote delen van de provincie zullen de effecten ervan merken. Fryslân verandert in bestuurlijk opzicht niet alleen van gedaante, maar ook van karakter. De burgers in die andere delen zijn niet gehoord - waar blijft de Kamer met het criterium ‘van onderop?’
De fouten die door de provincie zijn gemaakt, hoeven toch niet te worden vervolgd door fouten in de Kamer?

Jacob Leenstra / lid van de vereniging 'Fan ûnderen op'

Grote woorden gebruikt de burgemeester van Veenendaal, Ties Elzenga, in zijn ingezonden brief in Binnenlands Bestuur 09 als hij de oproep van hoogleraar Douwe Jan Elzinga beoordeelt om de provincie Fryslân haar huiswerk over te laten doen inzake de herindeling in de Zuidwesthoek van Friesland. Elzenga schrijft: ‘het orakel uit Groningen slaat deze keer de plank mis’.

Burgemeester Elzenga baseert dit harde oordeel o.a. op zijn stelling dat het beleid van de staatssecretaris de gemeentebesturen de ruimte gaf om gezamenlijk te besluiten tot samenvoeging van de deelnemende gemeenten. Dit is onterecht, omdat op het beleidskader van de minister van toepassing was met als criterium dat: ‘het kabinet hecht een groot belang aan een sterk draagvlak onder de bevolking voor herindelingsvoorstellen’.

Uit geen enkel onderzoek is gebleken dat van draagvlak sprake was. Integendeel zelfs. Uit een in de gemeente Nijefurd door de vereniging ‘Fan ûnderen op’ gehouden enquête (2615 ingeleverde formulieren) komt naar voren, dat slechts 11 procent van de bevolking van Nijefurd voor deze herindeling is en 89 procent tegen. Uit een in de gemeente Wûnseradiel gehouden enquête is gebleken, dat 4000 inwoners (d.i. meer dan 65 procent van de kiesgerechtigden) tegen deze herindeling zijn. sterk draagvlak onder de bevolking.

Deel dit artikel

Douwe Jan Elzinga

Lees meer

Denk goed na over intern onderzoek

Aandeel ongewenst gedrag bij BZK blijft groot

De schaamte voorbij

Wat maakt het ambt zo mooi?

Amsterdam lanceert de Green Friday Check

Denk goed na over intern onderzoek

Aandeel ongewenst gedrag bij BZK blijft groot

De schaamte voorbij

Reacties: 4