Organisatie en cultuur rijksoverheid op de schop

Steeds zijn grote groepen kwetsbare mensen door toedoen van de overheid in ernstige problemen gekomen en vervolgens door diezelfde overheid in de steek gelaten. Veelzeggend is het rapport van de Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening; ‘Morgen kan het zo maar weer ergens goed fout gaan’. Hoe kan dat? Volgens mij is dat omdat het functioneren van de ministeries buiten schot kon blijven. Zo werd voorkomen dat inzicht ontstaat in wat voortdurend fout gaat op de ministeries.

Transparante ministeries zijn van cruciaal belang voor ministers die politiek verantwoordelijk zijn. Je verwacht bij ernstige problemen een goed geoliede machine die met een oplossing komt. Helaas, niets is minder waar. Ministeries werken als een bureaucratie.

De bureaucratie op de ministeries is een instrument van macht waar ministers, burgers en ambtenaren voortdurend tegenop lopen. Er is sprake van veel mechanismen en regels die hun negatieve invloed hebben en die elkaar versterken. Met name wordt er veel macht uitgeoefend door het lijnmanagement. Benoemingen en promoties in deze functies zijn het resultaat van een ondoorzichtig en autoritair proces van coöptatie. Ambtenaren mogen alleen ‘ja-en-amen’ zeggen. Dat gaat soepeltjes. Zij worden bij aanname gescreend op loyaliteit.Verder wordt je als ambtenaar geconfronteerd met allerlei voorschriften en procedures, die ten koste gaan van de slagkracht van een dossier. Iedereen kent wel voorbeelden waar het spaak liep. Maar wat minder bekend is, is dat er naast formele ook veel informele ongeschreven regels zijn. Ook daarmee heb je te dealen: besef, je dient via de lijn de minister.

Deze regel kan worden aangevuld met de regel ‘Kijk goed naar de persoonlijkheid, karaktertrekken en interesses van de minister en de lijnmanagers’. Hoe willen zij worden bediend? Voordat iets onder de aandacht van een minister komt, doorloopt dat diverse hiërarchische filters, alle met hun eigen percepties.

Belangrijk is ook: ’Kunnen naast-hogeren in de lijn met de oplossing scoren naar hun bazen?’ Als dat niet het geval is, is de oplossing van een probleem, hoe goed ook, niet interessant.

Dergelijke mechanismen en regels leiden tot veel machtsuitoefening door het lijnmanagement en een cultuur waarin je wordt geleerd je te gedragen: Voorzichtigheid, zorgvuldigheid, stroperigheid en inefficiency zijn troef. De bureaucratie is over de houtbaarheidsdatum heen. Komt die andere rijksdienst er niet dan blijft het dweilen met de kraan open.

Bernard Bennink, gepensioneerd rijksambtenaar en bestuurskundige