Politieke verantwoording bij gemeentelijke samenwerking

Dat is bijvoorbeeld aan de orde indien gemeentelijke brandweerkorpsen gaan samenwerken. Waar het gaat om het gezag over de inzet van de brandweer is er geen probleem. In dat geval is de lokale burgemeester gezagsdrager en dus ook vol politiek verantwoordelijk voor de gang van zaken.

Indien organisatie, beheer en beleid worden overgebracht naar het regionale of intergemeentelijke niveau ontstaat er medeverantwoordelijkheid voor de andere burgemeesters en colleges. De betrokken burgemeesters overleggen met regelmaat; de betrokken colleges moeten beheers en organisatiebeslissingen nemen in een soort gezamenlijke verantwoordelijkheid.

Een en ander kan niet tot gevolg hebben dat daardoor de afzonderlijke gemeenteraden hun burgemeesters en collegeleden niet meer ter verantwoording kunnen roepen. Zo is de burgemeester van de afzonderlijke gemeenten in ieder geval verantwoordelijk voor de inbreng die is geleverd op het intergemeentelijke niveau en de afzonderlijke burgemeesters en colleges zijn medeverantwoordelijk voor op het intergemeentelijke niveau genomen beslissingen, en voor de wijze waarop door ambtenaren uitvoering wordt gegeven aan beheer en beleid.

Daarbij domineert de materiële aansturingsbevoegdheid boven de ondergeschiktheid die ontstaat door de arbeidsverhouding van de betreffende ambtenaren. Met andere woorden: in dergelijke situaties hebben de afzonderlijke burgemeesters en colleges zowel op het punt van gezag (een volle) en op het punt van beheer, organisatie en beleid (een gedeelde) bevoegdheid en verantwoordelijkheid.

De kwestie van de politieke verantwoordelijkheid spitst zich toe indien een van de gemeenteraden een onderzoek wil doen naar een onderdeel van het beleid of het beheer van de samenwerkende brandweer. Welke zijn dan de posities? Daarbij moet worden vastgesteld dat bij de behandeling van de Dualiseringswet in de Eerste Kamer vast is komen te staan dat het handelen en nalaten van gemeentelijke bestuurders ­ inclusief de burgemeester ­ op het regionale en intergemeentelijke niveau valt onder het door het college gevoerde bestuur en derhalve valt binnen het onderzoeksbereik van daartoe ingestelde raadscommissies.

Tijdens diezelfde Eerste Kamerbehandeling kwam tevens vast te staan dat bij de begrenzing van de groep ambtenaren die door onderzoekscommissies kunnen worden gehoord een rol spelen: (1) de mate waarin deze ambtenaren door gemeentelijke bestuurders kunnen worden aangestuurd en (2) ­ daarmee samenhangend ­ de vraag of voor deze ambtenaren een onverenigbaarheid bestaat om raadslid te worden.

Inzake de brandweer wordt ondermeer de regionale commandant mede aangestuurd door de burgemeester en het college van de gemeente die het onderzoek verricht. De commandant maakt onderdeel uit van de brandweerorganisatie die tevens het gezag van deze betreffende burgemeester moet dienen en dus is er zowel materieel als formeel sprake van belangrijke aansturingsbevoegdheden, zowel terzake van gezag, als ten aanzien van beleid en beheer.

Daar staat vaak tegenover dat de brandweercommandant en het overige personeel zijn gedetacheerd bij een van de gemeenten. Met het oog op de politieke verantwoordelijkheid en het onderzoeksbereik van raadscommissies is deze indienststelling echter ondergeschikt aan de bovengenoemde elementen. Is er geen aanstelling bij de gemeente die het onderzoek verricht, dan kan ondergeschiktheid ontstaan door aansturingsbevoegdheden. Op deze grond is de regionale brandweercommandant gehouden om zich te onderwerpen aan een verhoor door de onderzoekscommissie, ook indien hij niet in dienst is van deze gemeente. Bij weigering heeft de betreffende raad de daartoe geëigende middelen (waaronder dwangsom) ter beschikking om verschijning af te dwingen.

Prof. mr. Douwe Jan Elzinga Hoogleraar Staatsrecht, RU Groningen