‘De staat is een heel gevaarlijke institutie’

De wereld is groter dan de staat, ongrijpbaar en oneindig gevarieerder, maar daar wil de staat niet aan. Hij begeert samenhang en integraliteit. Alles moet en zal heel zijn. Bestuurskundige Paul Frissen vindt dat verlangen ‘pervers en gevaarlijk’.

Mooi en angstwekkend

De gemiddelde omslag van een bestuurskundig boek blinkt niet uit in creativiteit of zeggingskracht. Een grijze balk hier, een zwarte streep daar. Paul Frissens nieuwe boek De integrale staat; kritiek van de samenhang is radicaal anders. Het derde paneel van de Tuin der lusten van Jeroen Bosch (circa 1450-1516) op de cover is niet alleen verpletterend mooi en angstwekkend tegelijk, de beeldtaal vertelt ook het verhaal dat Frissen (67) meer dan 500 jaar later heeft opgetekend.

Gebrokenheid

‘Terwijl ik het boek schreef, dacht ik: het helletafereel over angst en afgrijzen van Jeroen Bosch lijkt mij wel wat voor de omslag. Het laat iets zien over thema’s die in mijn boek heel belangrijk zijn: de gebrokenheid en de tragiek van de wereld.’

Gevaarlijk 

Een gebroken samenleving gaat alle richtingen op. Er is geen samenhang, er is geen stip aan de horizon. Die gedachte is ondragelijk voor de staat. De wereld is in de ogen van politici en technocraten maakbaar en moet worden beheerst. ‘Heelheid is de oplossing voor de gebrokenheid van de wereld’, aldus Frissen. Die (utopische) drang vindt de emeritus hoogleraar bestuurskunde in Tilburg en decaan en bestuursvoorzitter van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) in Den Haag ronduit gevaarlijk.

Terughoudend

‘De staat is een noodzakelijke, maar ook heel gevaarlijke institutie. Hij mag dingen die wij als burgers niet mogen. Daarom moet de staat als het gaat om kwesties als geluk, moraal en waarden en het goede leven heel terughoudend zijn. De staat moet ons beschermen tegen andere burgers die ons kwaad willen doen, maar de staat moet ons ook, paradoxaal genoeg, beschermen tegen de staat zelf.’

Totaliserend

Daar is alle reden toe, want de behoefte van de staat aan samenhang en integraliteit is totaliserend. Frissen: ‘Dit verlangen duldt geen pluraliteit. De geplooide verhoudingen moeten worden gladgestreken.’ De staat is er in Frissens ogen niet voor om samenhang te brengen, maar om de verschillen in de samenleving beschermen. Frissen: ‘Dat kan hij alleen gezaghebbend doen als hij op afstand blijft van de dingen die ons dierbaar zijn.’

Voller en  voller

Maar dat doet de staat allerminst. ‘De staat is voller en voller geworden. Taken en waarden die oorspronkelijk in de samenleving zaten – burgers onderling, kerken, maatschappelijke organisaties, werkgevers en werknemers – zijn in de verzorgingsstaat in handen van de staat gekomen. Vrijwel alle particuliere initiatief is inmiddels verstatelijkt.’

Verplichten

De staat heeft zich, ondanks alle beloften daartoe, niet teruggetrokken, integendeel. Hij is groter geworden en steeds meer in het privéleven van de burgers gaan interveniëren. Met bureaucratisering, toezicht en strenge controles als gevolg. ‘Niet alleen door te zeggen: dit en dit mag niet, maar ook door mensen te verplichten: je moet zo leven.’

Bushokje

Een mooi voorbeeld daarvan voltrekt zich in de week van het interview in  Noord-Holland, waar de provincie reclame voor vis, vlees en fossiel in de 525 bushokjes die de provincie beheert wil verbieden. Frissen: ‘Het is een schoolvoorbeeld van wat wij in ons vak de tragiek van de goede bedoeling noemen. Het verbieden van die reclames gebeurt vast met de beste bedoelingen en vanuit allerlei gezondheidsoverwegingen, en met het milieu in gedachten, zijn er vast argumenten voor zo’n verbod te verzinnen. Maar de overheid is hier nogal hypocriet, want de grootschalige landbouw is een succesvol product van haar eigen beleid.’

Paternalisme

Frissen stoort zich aan de schijnheiligheid, maar nog meer aan het paternalisme van de overheid. Frissen: ‘Zij behoort ons niet met een advertentieverbod in de hand een gezonde of duurzame manier van leven voor te houden. Ik vind het principieel onjuist dat de overheid opvattingen heeft over hoe wij met ons eigen leven moeten omgaan. Over onze gezondheid, over wat we wel en niet moeten eten. Al was het maar omdat de Nederlandse overheid jarenlang via propaganda voor zuivelproducten ongezonde levensstijlen heeft bevorderd. Ik mag als burger iedere dag de straat opgaan om een bepaalde levensstijl te propageren, de overheid behoort dat niet doen. Zij komt namelijk altijd in de verleiding om burgers via politieke meerderheden een bepaald soort gedrag verplichtend voor te schrijven.’

Maakbaarheid

Het verbod op vis- en vleesreclame in de bushokjes geeft volgens Frissen maar weer eens aan dat de staat in de greep is van de ‘mythologie van de maakbaarheid’. ‘De staat heeft een ideale samenleving voor ogen, die maakbaar is door de mens. Hij wil orde, samenhang en integraliteit om het gebroken karakter van de wereld op te lossen’, aldus Frissen.

Pervers

Die drang vindt de bestuurskundige ‘pervers’. Paul Frissen: ‘De overheid projecteert haar eigen opvattingen over samenhang op de samenleving. Vervolgens suggereert ze door zelf samenhangend te acteren – één overheid, integraal beleid – dat de samenleving in al haar verschillen óók tot een samenhangend en integraal geheel kan worden gemaakt.’

Narcistisch

Frissen noemt dat in De integrale staat een narcistisch verlangen. Frissen: ‘Narcistisch omdat het de staat tot maat van alle dingen maakt. Nou mag ieder mens een narcistisch verlangen hebben, maar dat verlangen is bij de overheid pervers omdat je het terugziet in de samenleving. Het uit zich in beleid, in regels, in organisatie, in dwang. Dat is niet alleen pervers maar ook gevaarlijk omdat het in zijn werking totaliserend is. De schokkende resultaten van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag tonen daarom wat mij betreft geen ontsporingen, maar laten de geradicaliseerde uitwerking van de oprukkende systeemdwang naar samenhang zien.’

Lees het hele interview met Paul Frissen deze week in BB02 (inlog).