Nederlandse integriteitseisen ook op BES-eilanden

Uit het rapport ‘Ambtelijk-bestuurlijke integriteit in Caribisch Nederland’ van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC) blijkt dat oneigenlijk gebruik van bevoegdheden door bestuurders en ambtenaren op Bonaire, Sint Eustatius en Saba veel voor lijkt te komen. Dit leidt niet altijd tot strafbare feiten, zoals fraude en corruptie, maar het kabinet en de eilandsbesturen vinden de uitkomsten toch zorgelijk en achten een gezamenlijke aanpak met stevige maatregelen noodzakelijk.

Hoge prijs

Bij het oneigenlijk gebruik van bevoegdheden gaat het bijvoorbeeld om het geven van een voorkeursbehandeling aan bepaalde investeerders bij vergunningverlening, het selectief niet innen van lokale vormen van belasting bij preferente partijen en het delen van gevoelige informatie over investeringsplannen van de lokale overheid. Het rapport van het WODC stelt dat de samenlevingen van Bonaire, Sint Eustatius en Saba een hoge prijs betalen voor deze integriteitsschendingen in de vorm van minder economische groei en achterblijvende kwaliteit en kwantiteit van de publieke dienstverlening.

Gezamenlijke aanpak

In hun beleidsreactie kondigen Zsolt Szabó, staatssecretaris van Digitalisering en Koninkrijksrelaties, en David van Weel, minister van Justitie en Veiligheid, maatregelen en een gezamenlijke aanpak met de eilandbesturen aan. Daarin zijn de eilandbesturen verantwoordelijk voor het eigen integriteitsbeleid, is de staatssecretaris van Digitalisering en Koninkrijksrelaties verantwoordelijk voor de bestuurlijke en wettelijke randvoorwaarden en de minister van Justitie en Veiligheid voor strafrechtelijke zaken.

Extra waarborgen

Samen met de eilandsbesturen achten de bewindslieden het noodzakelijk om extra waarborgen voor integriteit te realiseren op de volgende zes niveaus, gebaseerd op de aanbevelingen uit het rapport: versteviging van het juridisch kader en procedures, voorbeeldgedrag aan de top, versteviging van het interbestuurlijk toezicht en het zorgen voor maatschappelijke randvoorwaarden en monitoring van integriteit.

Comply or explain

Het rapport constateert dat een aantal wettelijke kaders voor integriteit en goed bestuur op de eilanden ontbreekt waar die in Europees Nederland wel van toepassing zijn. De bewindslieden willen dat dit wel zo is en werken vanuit het principe comply or explain: alle beleidsintensiveringen en de daaruit voortvloeiende wetgeving en/of financiële consequenties zijn van toepassing voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba, tenzij er gegronde redenen zijn om dat niet te doen. Het gaat voor de preventieve aanpak van integriteitsschendingen om: de Wet Bibob, de Wet op de politieke partijen, Wet aanscherping strafbaarstelling ronselen, Wet vervroegd stemmen in het stemlokaal en de Wet bevorderen integriteit decentraal bestuur tweede tranche.

Voorlopige hechtenis

In het kader van het strafrecht wordt het strafprocesrecht aangepast, waaronder het opleggen van voorlopige hechtenis bij schending van het ambts- of beroepsgeheim. ‘Hoewel dit in Europees Nederland mogelijk is, is dit op de eilanden niet het geval.’ Ook volgt een wijziging van het Besluit politiegegevens. Het rapport beveelt aan om de relevante strafbepalingen uit het Wetboek van strafrecht BES op te nemen in dat Besluit politiegegevens, zodat gewaarborgd is dat themaverwerking voor ambtelijke omkoping in Caribisch Nederland een solide wettelijke basis krijgt. Los van het rapport komt er een wetsvoorstel Algemene Wet Bestuursrecht BES en is er in 2025 een verkenning om de toepasbaarheid van de Bekendmakingwet, de Wet Hergebruik Overheidsinformatie en Wet Open Overheid in Bonaire, Sint Eustatius en Saba te toetsen.

Verstevigen procedures

Het WODC-rapport ziet procedures die kwetsbaar zijn voor integriteitsschendingen, terwijl ze juist van vitaal belang zijn voor een betrouwbare overheid. De bewindslieden wijzen er overigens op dat diverse onderzoeken laten zien dat sommige procedures, zoals die van inkoop en aanbesteding, ook in kleine Europees Nederlandse gemeenten kwetsbaar zijn. Een aantal maatregelen moet op de BES-eilanden bijdragen aan het verstevigen van procedures. Zo is in Uitvoeringsagenda’s van de Bestuurlijke Afspraken voor 2025 vastgelegd dat een aantal kwetsbare procedures wordt aangescherpt. Om opvolging te geven aan de aanbevelingen voor het melden van integriteitsschendingen, werkt een netwerk van de verschillende integriteitsambtenaren van de eilanden samen. Daarbij start het ministerie van BZK in 2025 een onderzoek naar betere bescherming van melders van integriteitsschendingen, waarin het Europese kader voor Klokkenluiders wordt meegenomen.

VTH-functie depolitiseren

Een aanbeveling in het rapport is om de VTH-functie (Vergunningverlening, Toezicht en Handhaving) volledig te depolitiseren, herorganiseren en waar mogelijk te digitaliseren. Daarom wordt gewerkt aan de inrichting van een breed programma voor de verbetering van het VTH-stelsel op Bonaire, Sint Eustatius en Saba. Ook wordt voor justitiepartners de (anonieme) toegang tot informatie verbeterd, zoals in het Kadaster. Daarnaast wordt er een verbinding gelegd met de digitaliseringsopgave op de BES-eilanden, zodat processen efficiënter verlopen. Ook moet de besluitvorming zo transparanter worden en minder gevoelig zijn voor integriteitsrisico’s.

Weerbaar middenkader

Onder het kopje ‘voorbeeldgedrag aan de top’ staat dat integriteit ook op de eilanden een structureel gespreksonderwerp moet zijn onder politieke ambtsdragers. Verder wees het rapport al op het belang van een ‘weerbaar middenkader’ dat integer handelen op de werkvloer uitdraagt en voorleeft. Er komen daarom trainingen in integriteit voor de hele ambtelijke organisatie en specifiek voor leidinggevenden. Ook volgen maatregelen in de maatschappelijke randvoorwaarden. Armoedebestrijding, ongelijkheidsbestrijding en onderwijsbevordering zijn nodig, net als meer aandacht voor burgerschapsonderwijs en democratische participatie. Verder moet een lokale verkenner in kaart brengen waar de wensen en behoeften liggen van de lokale journalisten als het gaat om het versterken van de journalistiek en de journalistieke infrastructuur.

Monitoren integriteit

Om structureel aan integriteit te werken, is monitoring van de ontwikkelingen en de effecten van maatregelen onontbeerlijk, schrijven de bewindslieden. In Nederland bestaat daarvoor de monitor Integriteit en Veiligheid. ‘In 2025 werkt de staatssecretaris samen met Bonaire, Sint Eustatius en Saba om de eilanden aan te laten sluiten op deze monitor, met maatwerk voor de lokale context daar waar dat in de rede ligt.’ Ook Van Weel en Szabó zullen periodiek rapporteren over de versteviging van ambtelijke integriteit en die van politieke gezagdragers op Bonaire, Sint Eustatius en Saba. ‘Wij sluiten aan bij de rapportage over dit onderwerp voor decentrale overheden in Europees Nederland die elke twee jaar plaatsvindt met de monitor Integriteit en Veiligheid.’