Ingrijpende verandering financiering Cariben nodig

De financieringssystematiek voor Caribisch Nederland moet flink op de schop. Dat adviseert de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) in een adviesrapport dat is opgesteld in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Volgens de ROB is er in het huidige systeem te weinig sprake van vertrouwen, en belet de wijze van bekostiging en toezicht de besturen van de eilanden om zelf keuzes te maken.

Bijzondere gemeenten?

Bonaire, Sint Eustatius en Saba, zijn officieel ‘bijzondere gemeenten’ van Nederland. Maar die kwalificatie kan volgens de ROB misleidend werken. ‘De typering van de openbare lichamen als bijzondere gemeenten lokt een vergelijking met Nederlandse gemeenten uit, maar dreigt daarmee voorbij te gaan aan de fundamentele verschillen’, zo schrijft de Raad in haar rapport. Die verschillen zorgen voor unieke uitdagingen, die niet gevangen worden in het huidige systeem van financiering.

Unieke situatie

De ROB onderscheidt als unieke factoren bijvoorbeeld de grote diversiteit tussen drie betrokken eilanden onderling, de schaal, de geografische ligging, de andere culturele achtergrond en het feit dat zij ook verantwoordelijk zijn voor taken die in Europees Nederland belegd zijn bij provincies, waterschappen, regio’s of zelfs het Rijk. ‘Daarbij hebben de Caribische gemeenten met specifieke taken te maken die door de beperkte schaal van de gemeenten, het zijn van een eiland en hun geografische ligging relatief zwaar drukken op de uitvoeringscapaciteit. Denk hierbij aan het exploiteren van een haven en luchthaven.’

IdeeVersa

Onderzoeksbureau IdeeVersa werd door de regering eerder op pad gestuurd om de knelpunten te signaleren en oplossingen voor te dragen. Dat was voor het laatst gedaan in 2015. Medio 2023 presenteerde IdeeVersa haar aanbevelingen: onder andere om de algemene uitkering beperkt te verhogen en ten minste te corrigeren op basis van de bevolkingsgroei. Ook bleek dat sommige structurele lasten door de eilanden worden bekostigd uit incidentele middelen. Die incidentele middelen moeten structureel worden gemaakt, adviseerde het adviesbureau daarom.

Fundamentele tekortkomingen

Volgens de ROB gaan de aanbevelingen van IdeeVersa niet ver genoeg. ‘Wij onderschrijven de aanbevelingen van IdeeVersa volledig’, zegt Gerber van Nijendaal, plaatsvervangend secretaris van de Raad. ‘Maar die adviezen passen in een patroon van het bieden van oplossingen binnen een systeem dat fundamentele tekortkomingen kent. De in het rapport van IdeeVersa voorgestelde aanpassingen zullen helpen om de autonomie van de eilanden te vergroten, maar zijn niet voldoende.’

Controle gaat veel verder

Volgens de ROB gaat het huidige systeem te weinig uit van vertrouwen. ‘De controle waar deze openbare lichamen mee te maken krijgen gaat veel verder dan bij Europees-Nederlandse gemeenten’, zegt Van Nijendaal. ‘Neem nu de begroting. In Nederland stelt de gemeenteraad die vast, en stuurt deze vervolgens naar de provincie. Op Caribisch-Nederland moet het bestuur al met de toezichthouder overleggen voordat ze überhaupt een begroting mag vaststellen. En vervolgens moeten ze iedere drie maanden een update geven van de stand van zaken.’

Geen eigen bankrekening

De eilanden beschikken niet over een eigen bankrekening. ‘Als ze geld willen uitgeven moeten ze vragen aan de toezichthouder of die de uitgave voor hen wil doen. Alsof mijn zoon, die al jaren uit huis is, nog iedere maand aan mij moet vragen of ik voor hem de huur wil overmaken.’ De Caribische gemeenten krijgen daarnaast een groot deel van hun financiering binnen via specifieke uitkeringen, die vaak pas laat in het jaar worden overgemaakt. Dat is voor gemeenten op het vasteland ook steeds meer zo, maar volgens de ROB is het aandeel voor de eilanden veel groter.

Piepkleine afdelingen

‘Saba (iets meer dan 2.000 inwoners red.) had er bijvoorbeeld het afgelopen jaar 160. En daar moet allemaal separaat verantwoording over worden afgelegd door een piepkleine afdeling financiën. Voor een deel is dit vanuit de historie wel verklaarbaar. Maar op het moment dat de eilanden voldoen aan een aantal essentiële basisvoorwaarden van goed financieel beheer en begrotingsbeleid ligt een grotere mate van financiële zelfstandigheid in de rede.'

Democratisch proces geschaad

Het democratisch begrotingsproces wordt daardoor geschaad, en er is geen ruimte om een zelfstandige financiële huishouding te organiseren. De ROB stelt een drastische wijziging van de huidige bekostiging voor: namelijk om de eilanden te financieren met een vast bedrag op basis van het ambitieniveau en de vastgestelde taken. Afspraken daarover zijn er nog maar beperkt. ‘Een goed ontwikkeld stelsel van afspraken tussen bestuurslagen, tradities en een praktijk zoals die in Nederland is gegroeid, bestaat er nog niet voor de bestuurlijke en financiële verhoudingen tussen Nederland en de BES-eilanden’, aldus de ROB.

Aanbevelingen

Belangrijk is daarom om eerst een gezamenlijk ambitieniveau vast te stellen. Eerdere pogingen daartoe mislukten. De Raad zou daarbij graag zien dat de kennisuitwisselingen tussen Caribisch-Nederland en de Nederlandse gemeenten wordt versterkt. Ten slotte stelt de ROB voor de mogelijkheid te openen dat de Caribische openbare lichamen onder voorwaarden bij het Rijk kunnen lenen.