Voorzichtig met ondermijning

Het dagblad Trouw kopte op 2 februari op de voorpagina dat de AIVD raadsleden zou moeten screenen voorafgaande aan hun beëdiging. Daarom zou tussen de verkiezingen en de beëdiging enkele weken moeten worden ingeruimd, zodat de screening van duizenden raadsleden door deze dienst tot een goed einde kan worden gebracht. Het voorstel is van de lector ‘Ondermijning’ aan de Hogeschool van ‘s-Hertogenbosch, de criminoloog Emile Kolthoff. 

Dit voorstel heeft een hoog luchtballon-karakter en de diepgang van een pannenkoek. In de eerste plaats is er de vraag welk probleem hier nu wordt opgelost. Het vraagstuk van ‘ondermijning’ door raadsleden moet bepaald serieus worden genomen, maar het dreigt de laatste tijd een enorme hype te worden. Er zijn berichten van burgemeesters en anderen dat met name in de zuidelijke provincies raadsleden met ondermijningsmotieven zouden kunnen binnen komen. Dat zou kunnen. Aanwijzingen dat een dergelijke ondermijning door raadsleden in het verleden heeft plaats gevonden, zijn er nauwelijks. Maar wat niet is, kan komen. We gaan de komende raadsperiode zien of deze dreiging ook echt werkelijkheid gaat worden.

Een belangrijke vraag is vervolgens of de ondermijners enig kans van slagen hebben. Alles wat zich afspeelt in de sfeer van openbare orde en veiligheid is goed afgeschermd bij het eenhoofdig gezag van de burgemeester. Raadsleden hebben daar nauwelijks toegang en ook overigens hebben de potentiële ondermijners waarschijnlijk een verkeerd beeld van de invloed die raadsleden hebben. Maar alertheid is geboden en als het probleem zich aandient, dan is het zaak te bezien wat we daar aan kunnen doen. Naar verwachting zal 99 procent van de raadsleden zich niet met ondermijning inlaten en dan is het dus zaak de 1 procent ondermijners aan te spreken en als het fenomeen zich uitbreidt daar adequate acties op te ondernemen.

Maar wat Kolthoff nu doet, is het probleem zodanig opblazen dat volkomen disproportionele maatregelen worden voorgesteld. Indien raadsleden op basis van een AIVD-advies niet hun zetel kunnen innemen, dan heeft dat onder meer grondwettelijke en andere implicaties. Nadat de kiezer heeft gesproken, is in beginsel niemand meer gerechtigd om een raadslid van zijn of haar zetel te halen, behalve dat raadslid zelf. Dat is een belangrijke staatsrechtelijke waarde. Als daar beperkingen op moeten worden aangebracht omdat zich aanzienlijke problemen zijn gaan voordoen, dan moeten er diverse wettelijke bepalingen worden gewijzigd.

Vervolgens is het de vraag of de hele machinerie van collegevorming etc. in het hele land enkele weken moet worden platgelegd om de AIVD de mogelijkheid te geven om enkele ‘ondermijners’ op te sporen. Kieswet en Gemeentewet moeten worden aangepast en de start van een nieuwe raads- en collegeperiode komt aanzienlijk onder druk te staan.

Hier wordt dus met een kanon op een mug geschoten. Bovendien is het zeer de vraag of de AIVD uit de voeten kan met de figuur van een risico-inschatting. Feitelijke ondermijning kan niet worden aangetoond, want de ‘potentiele ondermijner’ ís immers nog niet eens raadslid. Dus moeten er voldoende aanwijzingen worden gevonden dat het nieuwe raadslid wel eens op het verkeerde pad terecht zou kunnen komen. Dat wordt zoeken naar een speld in een hooiberg. Wat zijn de criteria? Hoe zwaarwegend moet de dreiging zijn om de uitspraak van de kiezer te kunnen corrigeren? Kan het afgewezen raadslid in beroep en bij wie dan wel?

Kortom: voorstellen zoals die van Kolthoff zijn op zichzelf al een ‘ondermijning’ van ons constitutioneel en democratisch bestel en vooralsnog ziet het er naar uit dat deze ondermijning tenminste even erg is als de vermeende ondermijning door toekomstige raadsleden.