Omgaan met onbekende risico’s

De overheid moet de omgang met onzekerheid aanvaarden als uitgangspunt van haar beleid bij de bescherming van de fysieke veiligheid (voedsel, nieuwe technologieën, klimaatverandering). Nu staan risico’s centraal. Door de complexiteit van de wereld kunnen veel risico’s steeds moeilijker worden ingeschat. ‘We moeten alertheid organiseren en leren pro-actief om te gaan met onoverzichtelijke situaties. In de kern is dat de nieuwe voorzorgsbenadering waarvoor de WRR kiest.

Voorheen was als het ware de weg recht. Wie wilde oversteken, kon het verkeer vrij goed overzien en de risico’s goed inschatten. Nu worden we met allerlei onoverzichtelijke bochten geconfronteerd. Dat vereist ander gedrag om rampen te voorkomen. We zullen in de toekomst meer voor de fouten uit moeten denken’, aldus Gerard de Vries, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Het uitgangspunt van deze nieuwe voorzorgsbenadering moet volgens de WRR in zijn deze week gepresenteerde rapport Onzekere veiligheid; verantwoordelijkheden rond fysieke veiligheid zelfs worden opgenomen in de Grondwet.

Bedreiging

De klassieke risicobenadering waarbij de overheid preventief beleid voert of oplegt om rampen te voorkomen, wordt volgens de WRR van twee kanten bedreigd. In de eerste plaats door de enorme hoeveelheid regelgeving. De Vries: ‘Die regels werken op zich goed. Het is een wonder van risicomanagement dat je niet doodziek wordt van een diepvriesmaaltijd uit de supermarkt, met daarin vlees uit Argentinië, boontjes uit Kenia en rijst uit India. Maar de regelgeving als totaal is wel erg ondoorzichtig en onoverzichtelijk geworden. Britse onderzoekers vergeleken het terrein van de fysieke veiligheidszorg met de chaos in een tienerkamer. Zo’n woud aan regels geeft beleidsmakers ook alle gelegenheid om zich na een ramp te verschuilen achter een boom.’

De klassieke risicobenadering door de overheid wordt in de tweede plaats bedreigd door toenemende onzekerheden, deels veroorzaakt door de internationalisering. De Vries: ‘We krijgen bovendien te maken met effecten die op heel lange termijn spelen, met risico’s waarover de deskundigen het niet eens zijn en met risico’s van nieuwe technologieën waarmee we nog helemaal geen ervaring hebben.’ De Vries doelt op de klimaatverandering en nanotechnologie.

Loket

Wat doen we als de berg regelgeving te complex en ondoorzichtig is? We vereenvoudigen de bureaucratische regels en verdelen de verantwoordelijkheden. We brengen de bureaucratie op orde, of doen althans een poging daartoe. Dat kan als je te maken hebt met bekende risico’s, ‘maar als je naar de onzekerheid kijkt, is deze reactie in veel opzichten contraproductief’, aldus Gerard de Vries.

‘Bij onzekerheid weet je namelijk niet bij welk loket je moet zijn. Als er al een loket voor is! Je kunt ook niet zomaar verantwoordelijkheden verdelen. Je weet niet hoe groot het risico is of hoe serieus de bedreiging moet worden genomen. Hier past daarom een experimenterende en géén bureaucratische houding. In de wetenschap en in sommige sectoren van de overheid en het bedrijfsleven is de focus daarom van risico’s naar onzekerheden verschoven. Neem je die verschuiving serieus, dan dien je de omgang met onzekerheden centraal te stellen in het fysieke veiligheidsbeleid.’

Als de Nederlandse politiek het rapport Onzekere veiligheid; verantwoordelijkheden rond fysieke veiligheid omarmt, zullen volgens de WRR in de Algemene wet bestuursrecht artikelen opgenomen moeten worden die verplichtingen formuleren over de actieve omgang met onzekerheden op het terrein van de fysieke veiligheidszorg. Ook privaatrechtelijk dient in het Burgerlijk Wetboek een formulering opgenomen te worden om te bevorderen dat een rechtspersoon gegeven zijn maatschappelijke positie voldoende rekening heeft gehouden met de kwetsbaarheid van mens, samenleving en natuur.

Niet alwetend

Gerard de Vries: ‘Omgaan met onzekerheden betekent óók dat je je realiseert dat de overheid niet langer de rol van alwetende regisseur van het maatschappelijk leven toekomt. Regelgeving en toezicht zullen daarom vaak een andere vorm moeten krijgen. Meer toezicht op de inrichting van het risicomanagement door bedrijven en minder controle op de naleving van gedetailleerde regels. Tegelijkertijd moet je wel een stok achter de deur houden, want van alleen goede wil wordt het land niet veiliger. We pleiten er daarom voor om de aansprakelijkheid aan te scherpen.

'Laten we de nanotechnologie als voorbeeld nemen. Het goede nieuws is dat je daarmee lichte en sterkere materialen kunt maken en dat geneesmiddelen effectiever worden, maar het slechte nieuws is dat we geen idee hebben welke risico’s we lopen. De WRR stelt een nieuwe kaderwet voor technologie voor, waarin bedrijven de mogelijkheid krijgen om met zo’n nieuwe technologie te werken op voorwaarde dat ze hun risicobeleid inrichten naar het voorzorgsprincipe. Dat betekent dat ze het maximale doen om de onzekerheden op het spoor te komen. Als zaken mislopen, mag het ook niet zo zijn dat de belastingbetaler de rotzooi mag opruimen - zoals nu gebeurt bij de bankencrisis. Aan een vergunning moet de eis worden verbonden dat een bedrijf via verzekeringen of de kapitaalmarkt de dekking verschaft waaruit eventuele schade kan worden betaald. Meer ruimte voor het bedrijfsleven betekent ook meer verantwoordelijkheid.’