Non-incriminatie bij enquêtes

De enquête kan een effectief instrument zijn om de controlefunctie van de volksvertegenwoordigingen meer profiel te geven. Ten aanzien van deze onderzoeksfunctie bestaat echter nog wel een aantal problemen en onduidelijkheden. Een van die problemen is de werking van het zogenaamde non-incriminatiebeginsel. Bij het onder ede ondervragen van getuigen kan zich een situatie voordoen dat de betreffende getuige zichzelf min of meer gaat beschuldigen en daardoor vatbaar wordt voor arbeidsrechtelijke maatregelen - zoals berisping of ontslag -, dan wel strafrechtelijk kan worden vervolgd.

Concreet speelt die vraag momenteel in de provincie Drenthe. Er lekt een onderzoeksrapport. Het vermoeden bestaat dat dit lek ergens in het provinciehuis gelokaliseerd moet worden. Provinciale Staten besluiten daarop een decentrale enquête in te stellen, waarbij naast de organisatie en cultuur van het geheimhoudingsregime ook wordt gezocht naar daders en verantwoordelijken.

De vraag rijst daarbij met name of onder ede gehoorde ambtenaren zich op een zwijgrecht kunnen beroepen wanneer hen wordt gevraagd te verklaren of ze wel of niet hebben gelekt. De Provinciewet bevat hierbij de waarborg dat verklaringen van deze aard niet als bewijs in rechte mogen worden gebruikt. Dus bij een bekentenis moet door het OM naar aanvullend bewijs worden omgezien, voor het treffen van arbeidsrechtelijke maatregelen geldt dat niet. Formeel kennen Gemeente- en Provinciewet geen zwijgrecht, en dat geldt ook voor de nationale parlementaire enquête. Indien enquêtes zich in hoofdzaak richten op waarheidsvinding in de wat bredere zin van het woord zijn er niet zoveel problemen.

Krijgt een enquête echter een sterke ‘daderfocus’, waarbij men op voorhand op zoek is naar ‘schuldigen’, dan kan het enquêteproces trekken gaan vertonen van een trial en wordt het vraagstuk van de self incrimination belangrijk. Ook op allerlei andere terreinen speelt de vraag op welk moment het verzamelen van informatie, bijvoorbeeld door de belastinginspecteur of bij de bestuurlijke boete omslaat in het zoeken naar feiten die ten grondslag kunnen worden gelegd aan een sanctie, straf of maatregel.

Bij een onder-ede-stelling, zoals bij de enquête, kunnen de gevolgen van die verklaringen vergaand zijn: meineed bij onjuiste verklaringen, straf of maatregel bij bekentenissen. Voor de decentrale enquête is daarbij een aanvullend probleem dat deze alleen maar kan gaan om het door het college en de commissaris van de koningin gevoerde bestuur.

Deze beperking brengt tevens met zich mee dat ook maar een beperkte groep onder ede kan worden geplaatst: bestuurders, politici en ambtenaren. Die beperkingen brengen met zich mee dat decentrale enquêtes veel sneller een ‘daderfocus’ zullen krijgen dan landelijke enquêtes.

In de actuele casus-Aleid Wolfsen (zijn ingrijpen bij een huis-aan-huiskrant) was er in de gemeenteraad het voorstel om een beperkte groep personen - waaronder de burgemeester - onder ede te laten verklaren wat er precies is gebeurd. In veel gevallen is er een gerichtheid op een beperkte groep ambtenaren. Bij de behandeling van de recente aanpassing van de Wet op de parlementaire enquête is door velen, waaronder de regering, een zwijgrecht bepleit, maar vooralsnog niet in de wetgeving opgenomen.

Een dergelijk recht geldt ook in België en in de Verenigde Staten bij onderzoek van deze soort. Uit de Europese jurisprudentie rond art. 6 EVRM blijkt dat het verbod van zelf-incriminatie betrekkelijk snel wordt aangenomen als er potentiële ‘daders’ zijn gelokaliseerd. Indien een ambtenaar in een decentrale enquête zich zou beroepen op art. 6 EVRM en een zwijgrecht zou claimen, is het bepaald niet ondenkbaar dat een dergelijk beroep in rechte stand zal kunnen houden.

Voor decentrale onderzoekscommissies, zoals die in Drenthe, is het in ieder geval van belang om met de werking van het non-incriminatiebeginsel terdege rekening te houden.