Nieuwe bestuurscultuur ook binnenskamers nodig

Na het Toeslagenschandaal wordt er veel gesproken over een nieuwe bestuurscultuur. Dat betekent onder andere dat ambtenaren binnen ministeries de ruimte moeten hebben voor het leveren van ‘loyale tegenspraak’. Onlangs constateerde de Commissie-Marcouch, die adviseerde over de democratische rechtsorde, dat daarin nog veel te verbeteren is. Politici staan te vaak defensief tegenover (interne) kritiek en trachten die te minimaliseren. Ook de uitspraak van minister en VVD-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz-Zegerius dat de politieke leiding de lijn bepaalt en niet andersom – na oproepen van ambtenaren over de oorlog in Israël – interpreteerden sommigen als het beperken van de ruimte van ambtenaren voor tegenspraak.

Het is de vraag of dat laatste zo is. Loyale tegenspraak wordt immers meestal binnenskamers gegeven. Uit een deze maand verschenen onderzoeksrapport ‘Ruimte voor tegenspraak’ blijkt echter dat ook binnenskamers nog genoeg te verbeteren valt. Verschillende rijksambtenaren geven daarin aan dat zij binnen hun afdeling onvoldoende ruimte voelen voor het loyaal tegenspreken of uiten van kritiek. Ze ervaren een ontmoedigingscultuur en impliciete druk om ‘sensitief’ te zijn, wat grofweg wil zeggen dat hen gevraagd wordt loyale tegenspraak achterwege te laten. Omdat ze bestaande structuren, zoals integriteitsbeleid, grofweg als afdoende beschouwen, zijn de uitdagingen grotendeels cultureel van aard.

Goede voorbeeld

Om de ruimte voor loyale tegenspraak te vergroten, komen we op basis van eerdergenoemd onderzoek tot verschillende aanbevelingen voor de rijksoverheid. We maken daarbij onderscheid tussen vier categorieën betrokkenen: de top van de organisatie(s), leidinggevenden, de bij loyale tegenspraak betrokken ambtelijke medewerkers en hun collega’s op de afdeling.

De ambtelijke top dient het goede voorbeeld te geven, door het (mee)praten over loyale tegenspraak niet-vrijblijvend op de agenda te zetten en het belang voortdurend in woord en schrift te ondersteunen.

De leidinggevenden moeten deze ‘papieren normen’ vervolgens in de praktijk brengen. Ze moeten actief ruimte maken voor loyale tegenspraak door het belang van dit onderwerp openlijk in hun afdelingen te bespreken, ongemakkelijke zaken ter tafel te brengen en daarmee het gesprek erover te normaliseren.

De ambtelijke medewerkers in het onderzoek zien daarnaast een rol voor henzelf. Zij vinden dat ze zelf aan de eigen leidinggevende en binnen het eigen team, de afdeling of werkomgeving en (rijks)relaties meer aandacht voor het onderwerp moeten vragen en bijvoorbeeld zelf in de ondernemingsraad moeten gaan zitten. Deze ambtenaren verwachten van zichzelf dat ze lef tonen, positief-kritisch zijn en zich blijven uitspreken voor het leveren van loyale tegenspraak, ook als dat (nog meer) tegenwerking betekent.

Ze kijken daarbij ook kritisch naar hun collega’s. Van hen verwachten ze dat ze zich uitspreken en opkomen voor loyale tegenspraak. Niet alleen bij het koffiezetapparaat. Nog te vaak wordt weggekeken of kritiek weggelachen, al is het maar omdat collega’s niet zelf het mikpunt willen worden.

Aandacht voor nieuwe bestuurscultuur mag niet verslappen

Volgens sommigen is het hoogtepunt van de aandacht voor een nieuwe bestuurscultuur alweer op zijn retour. De verhalen van de respondenten in ons onderzoek geven wat ons betreft de noodzaak van het tegendeel aan. De aandacht voor het maken van ruimte voor loyale tegenspraak mag niet verslappen, niet in aanloop naar en ook niet na de verkiezingen.

Julien van Ostaaijen en Thom Snaphaan zijn respectievelijk als lector Recht & Veiligheid en senior-onderzoeker werkzaam bij het Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht van Avans Hogeschool. Het rapport ‘Ruimte voor tegenspraak’ is te vinden op de website van Avans.