Politiek moet weer zijn rol pakken

Gemeenteraden, maar ook wethouders en veel burgemeesters, hadden de afgelopen maanden het nakijken. Burgemeesters, als voorzitter van de Veiligheidsregio’s, hadden het door het nemen van vergaande corona-maatregelen voor het zeggen. Nu de grootste urgentie van de crisis is geweken, moet de politiek zijn primaat weer pakken. De rechtsstaat moet weer zorgen voor een machtsbalans tussen de instituties.

Zorgen

Dat stellen Han Polman en Rien Fraanje van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) in de vandaag verschenen reader ‘Het openbaar bestuur voorbij corona’. De voorzitter en secretaris-directeur van de ROB komen tot deze conclusies op basis van reflecties van zo’n dertig wetenschappers, bestuurders en ambtenaren op de impact van de coronacrisis op het openbaar bestuur, de democratie en de rechtsstaat. Op basis van al die bijdragen destilleren Polman en Fraanje een aantal gemene delers. Zo is er tevredenheid en trots over de wijze waarop het openbaar bestuur de crisis tot nu toe heeft aangepakt, al zijn er tegelijkertijd zorgen over de democratische legitimatie en rechtstatelijke borging van veel van de genomen maatregelen.   

Slagkracht

Door het openbaar bestuur is de crisis ‘doeltreffend en met flinke slagkracht het hoofd geboden’, stellen Polman en Fraanje. Het functioneren van de Veiligheidsregio wordt als succes bestempeld. ‘Die bleek in staat snel en kordaat te handelen met de burgemeester van de grootste gemeente in de regio als boegbeeld.’

Potentie voor regio

De coronacrisis heeft bewezen dat het belang van de regio niet meer ter discussie staat. Voor corona had ‘de regio’ al aan belang gewonnen, bijvoorbeeld bij de uitvoering van decentrale taken door regionale samenwerkingsverbanden. ‘De afgelopen maanden hebben nu ook op een ander vlak bewezen dat de regio het schaalniveau is waar grote maatschappelijke opgaven met daadkracht kunnen worden aangepakt’, aldus Polman en Fraanje. ‘Het ’succes’ van de veiligheidsregio bestendigt wellicht definitief de grote potentie van de regio.’ De schaal van de regio neemt de komende tijd aan belang toe, verwacht Caspar van der Berg, hoogleraar bestuurskunde (RUG), een van de auteurs van de reader. De kans is groot dat per regio maatwerk wordt geleverd bij de verruiming van de corona-maatregelen. ‘Het is te verwachten dat zich in de toekomst meer kansen zullen voordoen om op die schaal beleidsvorming en uitvoering te organiseren, mits het lukt de democratische input en verantwoording op regionale schaal ook te verbeteren’, tekent Van der Berg daarbij aan.

Werkloos en machteloos

Grote zorgen zijn er echter over de democratie en de rechtsstaat in coronatijden. De voorzitters van de Veiligheidsregio’s hoeven geen verantwoording af te leggen aan de gemeenteraden die tot een bepaalde Veiligheidsregio behoren en ook niet aan de eigen gemeenteraad. Die hoeft de voorzitter slechts te informeren. ‘Dat gebrek aan democratische verplichtingen verklaart ongetwijfeld mede het succes in slagkracht, met korte en snelle klappen konden de benodigde besluiten worden genomen, maar levert zeker als een crisis langer duurt een legitimiteitsvraag van jewelste op’, aldus Polman en Fraanje. Veel gemeenteraden en colleges hebben ‘werkloos en machteloos’ moeten toezien hoe een niet democratisch gekozen bestuurslaag ‘de macht in de gemeente over nam en ingrijpende besluiten nam’.

Onhoudbaar

Ook de inperking van vrijheden − zoals die van ontmoeting, vergadering en godsdienst − zijn weliswaar te billijken, maar onderhand onhoudbaar. De inperking van grondrechten moet goed worden onderbouwd en moet een tijdelijk karakter hebben, met een vooraf aangegeven tijdlimiet. ‘Die duidelijkheid en kaders ontbraken en ontbreken in veel gevallen nog steeds.’ Het is nu tijd dat de politiek zijn rol weer pakt en dat de rechtsstaat weer in balans komt. ‘De slagkracht van de effectieve Veiligheidsregio dient plaats te maken voor de zorgvuldigheid van democratisch gelegitimeerde en rechtstatelijk geborgde besluitvorming’, stellen Polman en Fraanje.

Leiderschap

De coronacrisis brengt naast veel leed, ook veel lessen, ook voor de overheidsorganisatie, stelt Martiene Branderhorst, gemeentesecretaris van Gouda in de reader. In haar ogen kan de coronacrisis een kantelpunt voor de overheidsorganisatie zijn. ‘Vallen wij terug op het systeem zoals het altijd was of geeft het een impuls aan nieuwe oplossingen en nog slimmer werken?’ Tal van vragen moeten in haar ogen worden beantwoord. Variërend van hoe in de toekomst om te gaan met thuiswerken, wat digitaal werken voor leiderschap betekent en of digitale participatievormen een goed alternatief zijn voor traditionele overleg- en participatievormen. ‘Er zijn geen snelle antwoorden op deze vragen. Een lerende houding, experimenteren en open staan voor het doorbreken van patronen zijn van belang. De huidige crisis vraagt om nieuwe interventies en op basis daarvan evalueren, bijsturen en uitzoeken wat werkt voor het versterken van de overheidsorganisatie en daarmee van het openbaar bestuur.’

Knellende financiële verhoudingen

De coronacrisis maakt pijnlijk zichtbaar waar het – kijkend naar de financiële verhoudingen – knelt, stelt Peter Verheij, wethouder financiën (SGP) van Alblasserdam in de reader. De financiële verhoudingen staan al langer onder druk, maar corona laat zien dat systematieken en verdeelmechanismen ‘niet passend zijn om deze situatie het hoofd te bieden’. Hij doelt daarbij onder meer op de BUIG-systematiek, waarbij gemeenten twee jaar na dato geld krijgen voor het aantal bijstandsgerechtigden waaraan zij een uitkering verstrekken. Als gemeenten meer geld uitgeven dan is geraamd, krijgen zij niet alles van het rijk vergoed. Er zit een eigen risico aan. Ook de zogeheten trap-op-trap-af systematiek werkt nu niet goed, stelt Verheij. Als de uitgaven van het rijk stijgen, stijgt ook het gemeentefonds. De rijks-corona-uitgaven tellen nu niet mee in deze systematiek.

Gelijkheidsdoctrine

De financiële gevolgen van de coronacrisis zijn daarnaast per gemeenten verschillend, stelt Verheij. Het wegvallen van de toeristenbelasting en parkeerbelasting raakt de ene gemeente meer dan de andere. Hetzelfde geldt voor de effecten op zorg en werk en inkomen. ‘Dit raakt de ‘gelijkheidsdoctrine’ die ten grondslag ligt aan het gemeentefonds. Biedt die juist het hoofd hiervoor of is deze juist aan verandering toe door de lokale en regionale verschillen?’, vraagt hij zich hardop af. Los hiervan vragen crisissituaties in zijn ogen wellicht om aangepaste mechanismen.  

Democratische controle

‘Snel besluiten, solidair zijn en blijven denken vanuit de intentie van de regels zijn veranderingen ten goede in ons openbaar bestuur. Centraal – decentraal is goed met elkaar opgetrokken, de lijnen tussen het kabinet, de voorzitters van de veiligheidsregio’s en de gemeentebesturen via de veiligheidsregio’s waren kort’, constateert Miranda de Vries, burgemeester van Etten-Leur. Zorgen heeft ze wel: ‘Hoe kunnen we in de volgende fase van de crisis het goede behouden – tempo, daadkracht en solidariteit –, maar meer ruimte (terug)geven aan democratische controle.’

Politieke crisis

‘Den Haag’ moet zijn borst natmaken voor een politieke crisis, schrijft Mark Bovens (hoogleraar bestuurskunde, UU). In tijden van acute crisis is het vertrouwen in de (rijks)overheid groot, maar slaat na verloop van tijd om in wantrouwen. ‘Het algemene vertrouwen in de regering beweegt, met enige vertraging, mee met de stand van de economie. De politieke crisis volgt bovendien meestal pas maanden na de feitelijke crisis. Soms is dat zelfs pas jaren later, zoals na de Bijlmerramp of Srebrenica. De crisisaanpak raakt gepolitiseerd, er komen parlementaire onderzoeken en er moeten bewindslieden opstappen. Dat zal hier ook gaan gebeuren – ik zou niet graag in de schoenen staan van de volgende ministers van Volksgezondheid, SZW en Financiën.’

Kritiek

Hij voorspelt dat volgend jaar de kritiek zal losbarsten: ‘waarom was de overheid niet beter voorbereid op een pandemie, waarom was er geen aandacht voor de verpleeghuizen, waarom werd er zo makkelijk geld uitgekeerd aan bedrijven en werd er niet gecontroleerd op fraude?’ Mogelijk komt die kritiek al eerder los, nu de Tweede Kamer tot ergernis van het kabinet een onderzoek heeft afgedwongen naar de corona-aanpak van het kabinet. Dat moet er in september liggen.