Behapbare organisatiepatat? Gadver

Signalen uit de gemeenschap, van kracht of van problemen, verstommen intern snel tot ‘ruis’. De mogelijkheid voor het bijsturen van overheidsgedrag sijpelt weg. Dat kan anders.

We moeten de staat beoordelen op de uitkomsten van overheidsgedrag, niet op intenties. Natuurlijk hebben we volksvertegenwoordigers, rekenkamers, ombudsmannen en journalisten om daarop te letten. Maar in de dagelijkse operatie zijn het onze ambtenaren die uitkomsten op tafel moeten houden. Die uitkomsten vormen namelijk de sturingsinformatie die het bestuur moet benutten om de staat mee te besturen. Positieve uitkomsten zijn welkom, maar onprettige uitkomsten? Die brengen ongemak en weerstand. Dan ben je de ‘skunk at the picnic ’die het feestje van daadkracht en doelstellingen komt verstoren.

Hoeveel zin heeft dat ondankbare werk eigenlijk? Helpt het bij het besturen? Vaak niet. Want omdat de complexiteit van de samenleving ons te groot is, halen we hem door de patatsnijder. We verdelen de samenleving over ‘behapbare ’sectoren, ministeries, afdelingen, lagen en doelstellingen. In plaats van dat bestuurders onze overheid besturen, denkt de overheid de samenleving te kunnen besturen. Wat niet werkt, en trouwens ook een totalitair verlangen is.

Ook waardevolle sturingsinformatie uit die complexe samenleving, verwerken we tot organisatiepatat. Voor de wijkbeheerder meten we schoon en heel. We tellen isolatieplannen met VvE’s voor de programmanager energietransitie, een ‘sluitende businesscase ’voor het vastgoedbedrijf en turven koffieochtenden voor de monitor sociaal domein. Deze indicatoren kunnen allemaal ‘op groen ’staan, terwijl de buurtontmoetingsplek die daar de voorwaarde voor was, toch sluit. Wie moet je daar als buurt dan op aanspreken? Alle afdelingen? Vaak wel. Ook B&W is opgehakt.

Dan Davies noemt dit verschijnsel een accountability sink, het ‘verantwoordelijkheidsputje’. In zijn boeken Lying for Money en The Unaccountability Machine beschrijft hij hoe door ingewikkelde structuren de verantwoordelijkheid voor keuzes subtiel verschuift en uiteindelijk verdwijnt. De macht die zich zou moeten verantwoorden, wordt ongrijpbaar door deze versnippering. We voelen de macht, maar beetpakken lukt niet. De regels, structuren, checks, balances en criteria die transparantie en zeggenschap zouden moeten waarborgen, zijn de muren geworden waar we tegenop lopen. De uitkomst is van niemand, want iedereen kan afschuiven. Inmiddels lijkt zelfs de Grondwet van één politieke partij, in plaats van de basis voor het handelen van de staat.

We verspillen miljarden belastinggeld én het mandaat van burgers aan het doorbouwen aan dit gefragmenteerde, gemankeerde sturingssysteem. Dat brengt risico’s met zich mee. In zowel de VS als hier zien we wat deze retoriek van deeloplossingen voor deelproblemen veroorzaakt. Dit selectief shoppen in de samenleving zorgt ervoor dat ongemakkelijke waarheden en complexiteit buiten de orde blijven. Waardoor beleid niet werkbaar is en frustratie en cynisme opwekt. En dat vergroot de roep om ‘sterke leiders ’voor daadkrachtige oplossingen. Die alleen ‘succesvol’ zijn als je een groot deel van de uitkomsten in de samenleving verstopt.

Hoe voorkomen we dit? Iemand die de accountability sink tegengaat, zorgt ervoor dat bewijs voor uitkomsten van het staatsgedrag niet wegspoelt. Zo iemand kiest positie in de gemeenschap, waar wel samenhang is en geen beleidspatat. Zij legt directe communicatielijnen aan, vooral vanuit die gemeenschap naar de overheid. Helpt documenteren. Doorbreekt de anonimiteit van het systeem door te organiseren dat beslissingen daadwerkelijk besproken worden met de mensen die ermee te maken krijgen, en agendeert beleidsaanpassingen die gemeenschapskracht versterken. Want: een democratische gemeenschap kan prima omgaan met de complexiteit van samenleven – zolang we de verantwoordelijkheid voor het gedrag van onze staat niet laten wegspoelen.

Verantwoording over beleid moeten we collectief organiseren, ook als dat tot ‘politiek ’leidt. Signaleren, documenteren, agenderen, organiseren, politiseren. Dat kunnen we allemaal, van journalist tot actieve bewoner. Maar vooral onze ambtenaren hebben hier de meeste mogelijkheden voor.