Behapbare organisatiepatat? Gadver

Signalen uit de gemeenschap, van kracht of van problemen, verstommen intern snel tot ‘ruis’. De mogelijkheid voor het bijsturen van overheidsgedrag sijpelt weg. Dat kan anders.

We moeten de staat beoordelen op de uitkomsten van overheidsgedrag, niet op intenties. Natuurlijk hebben we volksvertegenwoordigers, rekenkamers, ombudsmannen en journalisten om daarop te letten. Maar in de dagelijkse operatie zijn het onze ambtenaren die uitkomsten op tafel moeten houden. Die uitkomsten vormen namelijk de sturingsinformatie die het bestuur moet benutten om de staat mee te besturen. Positieve uitkomsten zijn welkom, maar onprettige uitkomsten? Die brengen ongemak en weerstand. Dan ben je de ‘skunk at the picnic’ die het feestje van daadkracht en doelstellingen komt verstoren.

En hoeveel zin heeft dat ondankbare werk eigenlijk? Want helpt het bij het bijsturen? Vaak niet. Want in plaats van dat we de overheid navolgbaar en bestuurbaar maken, probeert de overheid de samenleving te besturen. Door de samenleving door de patatsnijder te halen en te verdelen over ‘behapbare’ sectoren, afdelingen en lagen, willen we de samenleving planbaar, bestuurbaar en controleerbaar te krijgen. Wat niet kan, en een totalitair verlangen is. 

Ondertussen zit er waardevolle sturingsinformatie in die complexe samenleving, maar ook die verwerken we tot organisatiepatat: schoon, heel en veilig voor de wijkbeheerder, een ‘sluitende businesscase’ voor het vastgoedbedrijf. We tellen isolatieplannen met VvE’s voor de programmanager energietransitie en koffieochtenden voor de monitor sociaal domein. Deze indicatoren kunnen allemaal ‘op groen’ staan, terwijl de buurtontmoetingsplek die daar de voorwaarde voor was, toch sluit. Wie moet je daar als buurt dan op aanspreken? Alle afdelingen? Vaak wel. Want ook B&W is opgehakt.

Zo ontstaat een gefragmenteerd sturingssysteem en brengt risico’s met zich mee. In zowel de VS als in Europa zien we deze retoriek van deeloplossingen voor deelproblemen. Dat selectief shoppen in de samenleving zorgt ervoor dat ongemakkelijke waarheden en complexiteit vaak buiten de orde blijven. Waardoor beleid niet werkbaar is en frustratie en cynisme opwekt. Dat vergroot weer de roep om ‘sterke leiders’ voor daadkrachtige oplossingen, die vooral harder graven in de kuil.

Dan Davies noemt dit verschijnsel een accountability sink, het ‘verantwoordelijkheidsputje’. In zijn boeken Lying for Money en The Unaccountability Machine beschrijft hij hoe door ingewikkelde structuren de verantwoordelijkheid voor keuzes subtiel verschuift en uiteindelijk verdwijnt. De macht die zich zou moeten verantwoorden, wordt ongrijpbaar door deze versnippering. We voelen de macht, weten dat die er is, maar beetpakken lukt niet. De regels, structuren en criteria die transparantie en zeggenschap zouden moeten waarborgen, zijn de muren geworden waar we tegenop lopen. De uitkomst van overheidsgedrag in de gemeenschap is van niemand, want iedereen kan hem afschuiven op een ander. Inmiddels lijkt zelfs de Grondwet van één politieke partij en niet meer de basis voor het handelen van de hele regering.

Hoe voorkomen we dit? Iemand die de accountability sink tegengaat, zorgt ervoor dat bewijs voor uitkomsten van het staatsgedrag niet wegspoelt. Zo iemand kiest positie in de gemeenschap, waar wel samenhang is en geen beleidspatat. Zij legt directe communicatielijnen aan, vooral vanuit die gemeenschap naar de overheid. Helpt documenteren. Doorbreekt de anonimiteit van het systeem door te organiseren dat beslissingen daadwerkelijk besproken worden met de mensen die ermee te maken krijgen, en agendeert beleidsaanpassingen die gemeenschapskracht versterken. Want: een democratische gemeenschap kan prima omgaan met de complexiteit van samenleven – zolang we de verantwoordelijkheid voor het gedrag van onze staat niet laten wegspoelen.

Verantwoording over beleid moeten we collectief organiseren, ook als dat tot ‘politiek’ leidt. Signaleren, documenteren, agenderen, organiseren, politiseren. Dat kunnen we allemaal, van journalist tot actieve bewoner. Maar vooral onze ambtenaren hebben hier de meeste mogelijkheden voor.