‘Goede ambtenaren houden geen informatie onder de pet’

Het ontstaan van een grijs circuit zodra de Rutte-doctrine van tafel is, is ‘ongewenst’. Belangrijke afwegingen moeten inzichtelijk zijn voor de Tweede Kamer en gemeenteraad. ‘Wij moeten weten welke afwegingen aan een besluit ten grondslag liggen.’

Ruimte

Dat stelt SP-Kamerlid Renske Leijten in reactie op het onderzoek onder ruim 3.400 ambtenaren van Binnenlands Bestuur in samenwerking met FNV Overheid. De secretarissen-generaal van Binnenlandse Zaken en Financiën stellen dat actieve openbaarmaking eerder een kans dan een bedreiging is voor vrijelijk adviseren en de kwaliteit van besluitvorming. Ministers en Tweede Kamer moeten ambtenaren wel de ruimte geven om kritisch te blijven adviseren en tegenspraak te bieden, benadrukt SG Maarten Schurink (BZK). ‘Als die ruimte er niet komt dan zou er inderdaad wel eens een grijs circuit kunnen ontstaan.’ ‘De actieve openbaarmaking zal laten zien hoe grondig wij werken’, aldus SG Bas van den Dungen (Financiën).

 

Klokkenluider

‘Goede ambtenaren zijn geen ambtenaren die informatie onder de pet houden’, aldus Leijten. De transparantie is er juist ook voor de bescherming van ambtenaren, benadrukt het Kamerlid, die in de toeslagenaffaire continu heeft gehamerd op transparantie. ‘Nu worden ambtenaren die vragen hebben over of bedenkingen hebben bij een besluit vaak als klokkenluider gezien. Dat is niet de bedoeling.’

 

Toeslagenschandaal

Uit het genoemde onderzoek blijkt dat een derde van de ambtenaren ervan overtuigd is dat er een grijs circuit zal ontstaan zodra onderliggende stukken van ambtenaren, waarop een besluit van kabinet of college is gebaseerd, actief openbaar worden gemaakt. Nog eens ruim een derde van de ambtenaren acht de kans op het ontstaan van zo’n parallel circuit aanwezig. Daarnaast zijn lang niet alle ambtenaren voor meer transparantie en openheid bij besluitvorming door kabinet of college. ‘Ambtenaren zijn juist geholpen met dit principebesluit (afschaffen Rutte-doctrine, red)’, stelt Leijten. ‘Stel dat er in het voorbereidende proces tot het besluit een fout is gemaakt, dan is dat door transparant te zijn eerder op te sporen en te herstellen. Daarmee kun je drama’s als het toeslagenschandaal voorkomen.’  

 

Cultuurverandering

‘Het vertrouwen dat meer openheid in ieders belang is, zal ook bij ambtenaren moeten groeien’, stelt Bart Snels, Kamerlid voor GroenLinks, in een reactie op het onderzoek. ‘Ik begrijp dat een cultuurverandering niet zonder slag of stoot gaat.’ Het gaat er volgens hem ook niet om wie wat heeft gezegd. ‘Dat wordt geanonimiseerd. Het gaat erom dat burgers, journalisten en wetenschappers kunnen achterhalen op basis van welke afwegingen de overheid een besluit neemt. Dat is in een democratie echt heel belangrijk. Precies om deze reden hebben we als GroenLinks ook het initiatief voor de Wet Open Overheid genomen.’

 

Tegenspraak

Uit het onderzoek blijkt verder dat ambtenaren − uit angst voor carrière- of baanverlies −, niet alleen het ontstaan van een grijs circuit niet openlijk durven toe te lichten, maar ook dat zij bij volledige openheid niet meer vrijelijk durven adviseren. ‘Ik snap die zorg heel goed. We gaan collega’s daarin helpen de juiste weg te vinden. De nieuwe openheid mag natuurlijk niet de veiligheid op de werkvloer raken. Ik sta voor de vrijheid van advies en ik sta dus voor mijn mensen. Daar mogen alle collega’s op rekenen’, aldus Van den Dungen. Ook Schurink snapt dat actieve en ruimhartige openbaarmaking ‘best spannend is, mogelijke nadelen heeft en nog uitwerking en verdieping en vooral gesprek vraagt. Maar het biedt juist een kans om het professionele gezicht van de overheid en het vakmanschap van ambtenaren te laten zien. Juist daarom is het zo belangrijk dat we blijven doen wat we al deden, namelijk vrijelijk adviseren, en dat we ons niet geremd voelen om kritisch te adviseren en tegenspraak te bieden.’

 

Vervelende boodschappen

Daarvoor is wel ruimte nodig, benadrukt hij. ‘Van ministers die tegenspraak verwelkomen en verantwoordelijkheid nemen voor een politiek besluit − ondanks afwijkende ambtelijke adviezen − en van de Kamer om niet met naam en toenaam in het openbaar ter verantwoording te worden geroepen voor onze adviezen. Als die ruimte er niet komt dan zou er inderdaad wel eens een grijs circuit kunnen ontstaan.’ Vanaf dag één zal het echt niet allemaal goed gaan, denkt zijn collega op Financiën, Van den Dungen. ‘Uiteindelijk ben ik ervan overtuigd dat verreweg de meesten blij zullen zijn met deze grotere openheid.’ Het succes van de actieve openbaarmaking staat of valt met de bereidheid van de politieke leiding om alle boodschappen te ontvangen, stelt ook hij. ‘Als hoogste ambtenaar van Financiën zal ik bewindspersonen zo nodig duidelijk maken dat ook vervelende boodschappen onderdeel van de advisering zijn. Want wij adviseren, politici besluiten. Zo was, is en blijft de verdeling.’ Schurink valt het op dat een grote groep respondenten op verschillende vragen ‘weet niet/geen mening’ antwoordt. ‘Dat duidt erop dat zij het nodig hebben om tot goede, werkbare afspraken tussen kabinet, Kamer en ambtenaren te komen. En juist daarmee zijn we aan het werk, om de bedoeling achter deze openbaarheid te realiseren: betere besluitvorming en grotere navolgbaarheid.’ 

 

Bizar

‘Het is bizar als ambtenaren bang zijn voor represailles van hun meerderen. Die cultuur moet worden doorbroken’, stelt Leijten (SP). ‘Uitvoerende en beleidsambtenaren hebben niets te vrezen van meer transparantie. Als leidinggevenden daar geen boodschap aan hebben, is het voor hen tijd om ergens anders te gaan werken. ‘

 

Ambtelijk vakmanschap

Van den Dungen en Schurink stellen dat actieve openbaarmaking eerder een kans dan een bedreiging is voor ambtenaren. ‘Om herhaling van de toeslagenaffaire te voorkomen en de staatsrechtelijke verhoudingen recht te doen, moeten kabinet, Kamer en ambtenaren samen toewerken naar de openheid en transparantie die nodig is voor betere informatievoorziening aan Kamer en samenleving’, aldus Schurink. ‘Het biedt dan juist een kans om het professionele gezicht van de overheid en het vakmanschap van ambtenaren te laten zien.’ Ook Van den Dungen ziet met actieve openbaarmaking ‘grote kansen om het ambtelijk vakmanschap naar voren te brengen. Door notities actief te delen ontstaat een completer beeld van alle afwegingen, dilemma’s en opties die ambtenaren hebben geschetst. De actieve openbaarmaking zal laten zien hoe grondig wij werken.’