Alternatief autonomie en medebewind

Collega Solke Munneke schreef op 22 mei jongstleden in de Gemeentestem dat de aandacht niet alleen gericht moet zijn op het herstel van de klassieke decentrale autonomie. Er moet vooral ook worden gekeken naar de vrije marges binnen het medebewind. En dan vooral naar de vraag of die vrijheid meer waarborgen behoeft, want nu is een en ander geheel afhankelijk van de luimen van de nationale politiek.

En die nationale politiek draagt meestal bevoegdheden over waaraan een enorme bezuinigingstaakstelling is verbonden. De taak om de armoede te verdelen is ook een soort vrijheid, maar wel van een macabere soort. Aandacht voor het vrije medebewind is inderdaad belangrijk. Periodiek wordt ons land gevisiteerd door een delegatie van de Raad van Europa, die komt controleren of Nederland zich voldoende houdt aan het Handvest voor lokale autonomie. Deze delegatie maakt dan altijd eerst een ronde door het land en hoort vrijwel overal dat het met de decentrale autonomie heel matig is gesteld.

De vrije budgetten bestaan vrijwel niet meer en voor zover er nog autonomie is, ligt deze onder het beslag van eerder genomen besluiten. Nog maar een heel klein deel van de begrotingen van provincie en gemeente betreft vrij besteedbare gelden. Bij de Europese delegatie gaan dan alle bellen rinkelen en maakt men zich op voor de conclusie dat Nederland het Handvest lokale autonomie met voeten treedt. Daarin staat immers dat er sprake moet zijn van een ‘local autonomy’ die ‘substantial’ is.

In ‘Den Haag’ moet vervolgens de delegatie van de Raad van Europa door de minister van Binnenlandse Zaken, en door VNG en IPO ervan worden overtuigd dat we in ons land een gemengd systeem hebben, waarbij de beleidsvrijheid van gemeenten en provincies niet alleen via de klassieke autonomie binnenkomt, maar ook via de lijn van het medebewind. Er wordt dan een tranentrekkend beeld geschetst van een nationale overheid die het goed voor heeft met het decentraal bestuur en waarbij in de bijzondere wetgeving een grote mate van politieke beleidsvrijheid wordt gerealiseerd. De associatie met het Angelsaksische ‘self-government’ wordt gelegd.

De afgelopen decennia hebben de bezoekende delegaties zich daardoor min of meer laten overtuigen. Op de keper beschouwd gaat het hier echter om een KIR: de Raad van Europa werd afgescheept met een kluitje-in-het riet. De werkelijkheid is dat de politieke beleidsvrijheid van het decentrale bestuur onder grote druk staat. Niet alleen de klassieke autonomie is vrijwel geheel verdwenen, ook de beleidsvrijheid in de sfeer van het medebewind heeft een filiaalachtig karakter gekregen. In naam krijgen gemeenten een breed pakket van taken, maar hun keuzevrijheid wordt er niet groter op door legio beperkende factoren, bijvoorbeeld vanwege de noodzaak om regionaal zaken te doen of omdat de geleverde vrijheid vooral uitvoeringsvrijheid is met weinig politieke dimensies.

Het pleidooi van Munneke voor meer aandacht voor deze werkwijze is derhalve van belang, maar daarbij moet dan meteen ook naar andere vormen van ‘self-government’ of zelfbestuur worden gekeken. In eerdere bijdragen voerde ik het pleit voor het Duitse model, waarbij aan regio’s (daar deelstaten), via een lumpsumfinanciering vanwege de federale overheid, een brede taak wordt gegeven, met de opdracht om dit in onderhandeling met Gemeinde, Kreise in werkbare uitvoering te brengen. Aan het gebied wordt derhalve institutionele en inhoudelijke vrijheid gegeven om via allerlei arrangementen tot een goede uitvoering te komen. Deze specifieke vorm van zelfbestuur is uiterst aantrekkelijk en zit wezenlijk anders in elkaar dan onze autonomie en medebewind. Het is daarom de hoogste tijd om uit te zien naar andere concepten en werkwijzen.