Meer partijen in nieuwe colleges

De versplintering van de raadszetels over een groot aantal politieke partijen bij de raadsverkiezingen heeft zijn stempel gedrukt op de vorming van de colleges van burgemeester en wethouders. De nieuwe colleges zijn gebaseerd op coalities van meer partijen dan in de vorige raadsperiode. De verschuiving naar bredere colleges is goed zichtbaar in de grootste gemeenten. Tweederde van deze gemeenten heeft een breder college gekregen: van de 54 gemeenten met meer dan 60 duizend inwoners zijn er 36 waar voor een nieuwe coalitie één of meer partijen extra nodig waren, zo blijkt uit onderzoek van Binnenlands Bestuur.

Illustratief voor de verbreding van de colleges is ook dat het aantal vier- en vijfpartijencoalities in de gemeenten met meer dan 60 duizend inwoners fors is gestegen terwijl het aantal twee- en driepartijencoalities sterk is gedaald (zie graphics op deze pagina’s).

Waren er in de vorige raadsperiode vier gemeenten (Amersfoort, Apeldoorn, Deventer en Zwolle) die een vijfpartijencoalitie sloten, in de nieuwe collegeperiode zijn er veertien gemeenten (Tilburg, Almere, Apeldoorn, Amersfoort, Den Bosch, Zoetermeer, Ede, Delft, Alkmaar, Hengelo, Gouda, Hoorn, Velsen en Vlaardingen) waar het gemeentebestuur is gebaseerd op het vertrouwen van vijf raadsfracties. Vlaardingen is daarbij de uitschieter. De vijfde partij in de Vlaardingse regenboogcoalitie is een combinatie van twee partijen, de combinatie W2000/Leefbaar Vlaardingen met Stadsbelangen Vlaardingen.

Slechts in vier gemeenten heeft de collegevorming geresulteerd in de vorming van een meerderheidscoalitie met minder partijen: Dordrecht (onder leiding van grote winnaar Beter Dordt), Utrecht (GroenLinks, PvdA en D66), Hilversum (D66 met VVD en PvdA) en Deventer. Daarbij moet worden aangetekend dat Deventer een vijfpartijencoalitie had als gevolg van de dubbele collegecrisis in 2009. De stad gaat het nu proberen met een vierpartijencoalitie waarin de PvdA is teruggekeerd. De ontwikkeling van bredere colleges heeft niet geleid tot veel meer wethouders.

In een groot aantal gemeenten is weliswaar een extra wethouderspost gecreëerd - 74 in totaal - , daar staat tegenover dat er 68 wethoudersposten zijn geschrapt. Voor coalitiepartijen is het een lastige afweging. Zij streven naar een goede afspiegeling in het aantal wethouders, maar zijn als de dood voor het verwijt in tijden van bezuinigingen om machtspolitieke redenen de ene na de andere ‘dure’ wethouderspost te creëren. Die angst voor negatieve beeldvorming was er mede de oorzaak van dat de parttime-wethouder, met Rotterdam en Arnhem als opvallende voorbeelden, als tussenoplossing uit de bus kwam. 

Slagvaardig

De grote vraag is of meer wethouders en bredere coalities, burgers de garantie biedt op een slagvaardig en sterk college. Een breder college met meer wethouders met een verschillende politieke achtergrond kan de slagvaardigheid negatief beïnvloeden. Heel belangrijk is ook dat het brede college rekening moet houden met meer coalitiefracties in de gemeenteraad. In die zin heeft de kiezer door zijn keuze voor een versplinterd politiek landschap in het lokaal bestuur gekozen voor meer overleg.

Een slecht voorteken voor de slagvaardigheid is dat sinds de invoering van het dualisme in 2002, collegecrises zich vooral voordoen in gemeenten met bredere colleges. Negentig colleges raakten in de afgelopen acht jaren tussen de wielen, waaronder in de voorbije collegeperiode brede coalities in grote steden als Leiden, Utrecht, Deventer en Tilburg. College- en wethouderscrises doen zich vooral voor in gemeenten met relatief veel nieuwkomers als wethouder en als collegepartij. Aan D66, dat veel wethouders zonder bestuurlijke ervaring op het pluche heeft gezet, en de nieuwe lokale partijen, net als D66 de grote winnaar van de recente raadsverkiezingen, de taak om dit te logenstraffen.

De verantwoordelijkheid voor een stabiel college ligt bij de coalitiepartijen. Juist in het dualisme willen en moeten die zich profi leren. Amsterdam heeft al laten zien waar dat toe kan leiden. De nieuwe wethouders waren net benoemd toen zich al een confl ict voordeed tussen de collegepartijen PvdA, GroenLinks en VVD over een proef met een spitstarief op de wegen rondom de hoofdstad.

Burgemeester

Een belangrijke rol voor het realiseren van een slagvaardig bestuur is weggelegd voor de burgemeester. Formeel heeft deze geen politieke rol, maar hij is wel verantwoordelijk voor de kwaliteit en het aanzien van het bestuur. Van hem mag leiderschap verwacht worden. Als voorzitter van B en W dient de burgemeester te staan voor het college, ongeacht de politieke afkomst en karakters van de wethouders. Als voorzitter van de gemeenteraad is de burgemeester tegelijkertijd verantwoordelijk voor een transparant politiek proces dat ook ruimte biedt aan de oppositie. Dat vraagt dus om stuurmanskunst.

Links en rechts in evenwicht

De uitkomst van de collegeonderhandelingen in de allergrootste gemeenten, de steden met de meest weerbarstige problemen als integratie, stedelijke ontwikkeling, school- en werkuitval, is opvallend. In de 26 zogeheten 100.000 + -gemeenten - van Amsterdam tot en met Ede - houden links en rechts gemeten naar partij-representatie elkaar in evenwicht. De linkse partijen, PvdA, D66, GroenLinks en SP, zijn 48 keer aanwezig terwijl de rechtse partijen, VVD, CDA, SGP, ChristenUnie en lokale partijen, ook 48 keer vertegenwoordigd zijn in de gemeentebesturen van de grootste steden.

Rechts komt de eer toe in de collegevorming sterk te zijn gegroeid. Links heeft desondanks in de grootste steden meer wethoudersposten: 75 om 62. Interessant zal daarom zijn hoe winnaars en verliezers zich gedragen, in het bijzonder de verliezer van de raadsverkiezingen, de PvdA. De sociaaldemocraten verdwenen uit de meeste colleges - in Leiden en Hoorn na meer dan dertig jaar bestuursverantwoordelijkheid te hebben gedragen - maar hebben nog altijd de meeste wethoudersposten in de allergrootste gemeenten: 35, vijf meer dan de VVD.