Meer automaat dan autonoom

Nog niet zo erg lang geleden konden gemeenten zelf voor een belangrijk deel in hun eigen onderhoud voorzien. Toenmalig VVD-voorman Gerrit Zalm zorgde er 5 jaar geleden echter voor dat gemeenten de helft van hun belangrijkste eigen bron van inkomsten verloren: hij halveerde de onroerendezaakbelasting - een verliespost van zo’n slordige 1 miljard euro voor de gemeentekas.

De VNG, onder voorzitterschap van Wim Deetman, vocht de beslissing aan en sleepte de inhalige staat voor de rechter. De CDA-coryfee maakte zich er op het Binnenhof bepaald niet populair door, maar hij bleef onverzettelijk zijn punt maken. Jaar in, jaar uit. Steun kreeg de VNG uit onverdachte hoek: de Raad van State. Bij herhaling pleitte het hoogste adviescollege van de regering voor een vermindering van de rijksbelasting en een verhoging van de gemeentelijke belasting om de lokale autonomie recht te doen.

Onder Deetmans opvolger, Annemarie Jorritsma, verdween de eis om een substantieel eigen belastinggebied als sneeuw voor de zon. Het is verleidelijk een verband te leggen met het feit dat zij van VVD-huize is. Of ze echter zo’n stempel kan drukken op de koers van de vereniging, valt te betwijfelen. We mogen er immers vanuit gaan dat zij het niet alleen voor het zeggen heeft. Maar meer dan opvallend blijft de radicale koerswijziging onder haar voorzitterschap op zijn minst.

Ook in het nieuwe bestuursakkoord komt de eis tot een groter eigen belastinggebied niet terug. Daarin is woordelijk min of meer vastgelegd dat het gemeentelijk belastinggebied deze kabinetsperiode niet verder wordt ingeperkt. Ongelooflijk maar waar. De onderhandelaars namens de gemeenten hadden dat bestuursakkoord met al die decentralisatie van taken natuurlijk moeten aangrijpen om het eigen belastinggebied een flink eind op te rekken - al was het maar tot op het niveau van 5 jaar geleden. Want als het Rijk bezig is taken met grote financiële risico’s, zoals de uitvoering van de Wajong, de sociale werkplaatsen en de jeugdzorg naar de gemeenten over te dragen, hoort daar logischerwijs bij dat ook de risicodekking naar de gemeenten gaat. Er vanuitgaand tenminste dat het Rijk zelfstandigheid van gemeenten echt belangrijk vindt. Dat valt te betwijfelen. CDA-minister van Financiën De Jager, liet zich naar verluidt niet eens zien aan de onderhandelingstafel.

Gevolg is dat gemeenten (nog) meer automaat dan autonoom worden. Eventuele tekorten voortvloeiend uit de werkparagraaf in het bestuursakkoord zijn uit de beperkte eigen middelen hoegenaamd niet op te vangen, niet anders dan door het mes te zetten in de weinige vrije ruimte waar je als gemeentebestuur nog een eigen afweging kan maken. Welke zinnige reden zou je als lokale kiezer dan nog hebben om de gang naar de stembus te maken? Gemeentelijke beleidsvrijheid hoort te gaan over meer dan de kleur van stoeptegels alleen.

Nu er door het afwijzen van het bestuursakkoord op het onderdeel ‘Werk en Inkomen’ een soort patstelling is ontstaan, dient zich een nieuwe mogelijkheid aan dit alleszins gerechtvaardigde alternatief af te tasten. Dat zou een betere lijn zijn dan blijven steggelen over een incidentele toelage. Het echte manco van het onderhandelaarsakkoord is niet zozeer of er van het Rijk genoeg geld met de taken meekomt. Nee, het echte manco is dat gesprekken en afspraken over de verruiming van het gemeentelijk belastinggebied volstrekt achterwege zijn gebleven.