Lijstuitputting is snel politiek

Omdat de kandidatenlijsten van Forum voor Democratie aan de korte kant zijn, kan verderop in de zittingsperiode het verschijnsel lijstuitputting zich alsnog voordoen. En dan is de vraag hoe in dergelijke omstandigheden moet worden gehandeld. De Kieswet kent twee mogelijkheden bij lijstuitputting: toedeling van zetels aan andere partijen en het onbezet laten van zetels.

Als er lijstuitputting is bij de vaststelling van de verkiezingsuitslag wordt de restzetelverdeling overgedaan en kunnen zetels aan andere partijen worden toegedeeld. Na die vaststelling van de uitslag is de hoofdregel dat zetels bij lijstuitputting onbezet blijven. Alleen in kleine gemeenten met minder dan 13 zetels kan een bij een latere lijstuitputting een nieuwe restzetelverdeling worden toegepast.

Ingewikkelder wordt het als bij het onderzoek van de geloofsbrieven direct na de verkiezing vast komt te staan dat sommige kandidaten niet kunnen worden toegelaten, bijvoorbeeld vanwege problemen rond het noodzakelijke ingezetenschap. Ook dan kan er lijstuitputting ontstaan. De Kiesraad hanteert als strakke lijn dat ook dan – hoewel er strikt genomen geen vacatures zijn – moet worden aangenomen dat een hernieuwde restzetelverdeling is uitgesloten.

Bij de integrale wijziging van de Kieswet in 1989 redeneerde de regering dat een overheveling van zetels tijdens de rit in strijd kan komen met de evenredige vertegenwoordiging. De politieke verhoudingen kunnen er immers door worden aangetast. Bij smalle colleges kan bijvoorbeeld een overheveling van één zetel naar een andere groepering de kleine meerderheid van het college doen smelten. Voor kleine gemeenten met minder dan 13 zetels is toen een uitzondering gemaakt, maar voor de grotere gemeenten en de provincies geldt die uitzondering niet. En bij lijstuitputting moeten de zetels dan onbezet blijven. Worden na het onderzoek van de geloofsbrieven na de verkiezing kandidaten niet toegelaten en ontstaat er daardoor lijstuitputting, dan is er strikt genomen geen sprake van vacatures. Die situatie ligt dicht tegen het moment van de vaststelling van de verkiezingsuitslag aan.

Wordt aangehouden dat wel bij de verkiezingsuitslag de restzetelverdeling kan worden aangepast en even later na het onderzoek van de geloofsbrieven niet meer dan is dat wel een opmerkelijke constructie. Immers op dat moment is er nog geen sprake van politieke verhoudingen die zijn beklijfd en die ten grondslag liggen aan bijvoorbeeld de collegevorming.

Toch is er vooralsnog wel reden om de lijn van de Kiesraad aan te houden. Indien immers zonder specifieke wettelijke grondslag er een nieuwe restzetelverdeling plaatsvindt na het onderzoek van de geloofsbrieven, dan belandt men al snel in politieke sferen. De toegewezen zetel wordt dan als het ware alsnog afgepakt van de lijst die uitgeput is en bij nader inzien toegewezen aan een andere politieke groepering. Het politieke tumult dat daardoor kan ontstaan, is voorspelbaar. Wel is het zaak voor de wetgever om nog eens goed te kijken of het stelsel van lijstuitputting wel over de hele linie rond loopt en er voldoende ratio’s aanwezig zijn om het stelsel op deze manier in stand te houden.

En ten slotte kan een dergelijke toepassing van het stelsel van lijstuitputting natuurlijk directe gevolgen hebben voor de samenstelling van de Eerste Kamer. Zowel overgehevelde zetels als onbezette zetels hebben directe invloed op de samenstelling van de senaat. Die verkiezing van de Eerste Kamer door de Statenleden is toch altijd al een politiek indianenspel met rekenmachines en dat zal het deze keer opnieuw zijn. Hoewel Forum voor Democratie in eerste instantie het fenomeen lijstuitputting binnen de perken heeft weten te houden, hoeft er maar iets te muteren in de stemming in vooral de grote provincies en er zijn directe gevolgen voor de zetelverdeling in de Eerste Kamer.