Lessen van Fortuyn voor Wilders

De verkiezingen winnen is één ding, de formatie winnen is een ander hoofdstuk. Was Pim Fortuyn slimmer dan Wilders door ook in de verfoeide achterkamertjes te onderhandelen met zijn tegenstanders? De grote doorbraak van populistische partijen voltrok zich in 2002 toen Leefbaarpartijen massaal de raadsverkiezingen wonnen met Leefbaar Rotterdam onder leiding van de later vermoorde Pim Fortuyn als de grote blikvanger.

Fortuyn haalde bijna 35 procent van de stemmen en werd in de Maasstad de grootste partij met zeventien raadszetels. Er werd een college geformeerd van Leefbaar met VVD en CDA, waardoor de traditionele Rotterdamse collegepartij PvdA naar de oppositiebankjes verdween.

De Tilburgse bestuurskundige Julien van Ostaaijen promoveerde eind vorige maand op een onderzoek naar de manier waarop partijen die zich afzetten tegen de bestaande politiek, toch in staat zijn hun politieke agenda uit te voeren. Ondanks een felle polariserende verkiezingscampagne is de eerste les: aanpassing aan de wijze van handelen en denken van de bestaande partijen.

‘Leefbaar Rotterdam en Pim Fortuyn beseften vrij snel dat zij hun agenda alleen konden uitvoeren met anderen. Fortuyn sprak zelfs voor de verkiezingen achter gesloten deuren met de leiders van andere politieke partijen. Fortuyn wilde vertrouwen. Hij speelde dus het spel mee en was bijvoorbeeld gul met het weggeven van wethoudersposten.’

Negeren

De omvang van de verkiezingszege toen van Leefbaar – zoals nu van de PVV van Wilders die bijna een zesde deel van de Kamerzetels binnenhaalde – heeft ook een effect op de andere partijen. Het negeren van partijen zoals in de jaren negentig met de Centrumpartij van Hans Janmaat gebeurde, biedt geen uitweg. De Rotterdamse les: eerst afspraken maken over de onderwerpen die je bindt, en pas later over de onderwerpen die verdeeldheid oproepen zoals integratie.

‘Als Leefbaar meteen over de integratie was begonnen, was de formatie nooit gelukt. De grens dichtgooien voor islamieten is geen populair standpunt binnen het CDA. In het Rotterdamse coalitieakkoord is toen niets over integratie opgenomen; er stond alleen een zinsnede in over het met respect met elkaar omgaan. Dat sloeg op normen en waarden waar Leefbaar en CDA beiden aan hechtten. Over een steviger veiligheidsbeleid was men het toen sneller eens. Het CDA in het bijzonder kon met een steviger veiligheidsbeleid ook sneller mee dan met een steviger integratiebeleid.

Pas later, toen het college stevig in het zadel zat, zijn er afspraken gemaakt over integratie. Leefbaar heeft dat toen slim gedaan. Wilders kan van Fortuyn leren dat je beter eerst de samenwerking zoekt en pas later je andere, eigen punten op de agenda probeert te krijgen.’

Van Ostaaijen ziet dat Wilders zich na de lokale verkiezingen in Almere en Den Haag kennelijk de lessen van Rotterdam niet eigen had gemaakt. De PVV van Wilders hield stug vast aan het omstreden strijdpunt van het hoofddoekjesverbod en manoeuvreerde zichzelf met die eigenzinnige opstelling naar de oppositie. Dat Wilders onmiddellijk na zijn zege bij de Kamerverkiezingen van 9 juni het breekpunt van de AOWleeftijd liet varen, toont volgens Van Ostaaijen dat Wilders kennelijk heeft geleerd.

Buiten de boot

Zou Wilders in de huidige formatie voor een nieuw kabinet buiten de boot vallen, dan wil dat niet zeggen dat zijn standpunten verder irrelevant zijn. ‘Rotterdam laat zien dat de agenda van Leefbaar Rotterdam niet weg is. Leefbaar kwam in 2006 in de oppositie, maar de onderwerpen van die partij werden door anderen opgepakt.

Leefbaar vond bijvoorbeeld dat mensen alleen in wijken konden wonen als zij voldeden aan een inkomenseis van 120 procent van het minimuminkomen. Dat riep veel weerstand op maar uiteindelijk leidde het wel tot het invoeren van een inkomenseis. Er werd alleen geen percentage vastgelegd. De PvdA, die aanvankelijk tegen was, steunde dat gematigde voorstel en wilde daarmee laten zien: wij negeren de problemen niet maar zijn niet zo radicaal.

'Maar je kunt dus ook de stelling verdedigen dat gevestigde partijen de radicale punten van de anti-establishment partij overnemen. Op het gebied van het strengere veiligheidsbeleid heb je dezelfde beweging gezien.’

Aversion and Accommodation. Political change and urban regime analysis in Dutch local government: Rotterdam 1998-2008, Julien van Ostaaijen, uitgeverij Eburon.