Leg verkenner beter aan een draaipen

Sinds de voormalig padvinder Henk Kamp in 2012 de eerste verkenner van Nederland was, heeft het verschijnsel furore gemaakt. Niet alleen op nationaal niveau wordt er sindsdien steevast verkend, ook lokaal deed de verkenner zijn intrede. In een enquête van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden (NVrR) onder de procesbegeleiders bij de laatste collegevorming doken 50 verkenners op, naast 136 informateurs en 150 formateurs. Nog maar een minderheid van de gemeenten doet het zonder. En na de overwinning van BBB in de provincies zijn ook daar overal verkenners op pad gestuurd. Verkennen hoort er anno 2023 zeker bij.

Met het succes neemt echter ook de verwarring toe. Nergens ligt immers vast dat ze er moeten komen, wat ze dan precies zouden moeten doen of aan wie ze verantwoording schuldig zijn. De rol van Henk Kamp was oorspronkelijk gericht op het opvullen van het gat tussen de uitslagenavond en de installatie van de nieuwe Tweede Kamer. De Kamer had in 2012 de regie over het formatieproces naar zich toe getrokken, maar wilde die tijd niet ongebruikt laten verstrijken. Daarom verzocht scheidend Kamervoorzitter Gerdi Verbeet na overleg met de lijsttrekkers Kamp alvast te verkennen wie de Kamer als informateur zou kunnen aanwijzen. Kamp deed dat keurig en droeg acht dagen later zichzelf voor als informateur.

Deze oorspronkelijk bescheiden rol voor een verkenner staat haaks op wat Annemarie Jorritsma in 2021 tot haar taak rekende. In plaats van het Kamerdebat over de aanwijzing van een informateur gedienstig voor te bereiden, vroeg zij achter de schermen om meer tijd en begon zij terstond zelf een kabinet in elkaar te kleien. Nog voordat de Kiesraad überhaupt had vastgesteld dat hij verkozen was, hadden Jorritsma en haar kompaan Ollongren al een functie elders voor Omtzigt in gedachten. Een stabiel kabinet viel met zo’n Kamerlid in de gelederen immers niet te vormen.

Toen dat uitlekte, ging de commotie vooral over premier Rutte, die zich niet meer kon herinneren dat hij zelf over Omtzigt was begonnen. Maar onlangs bleek bij Nieuwsuur dat het vooral verkenner Jorritsma was geweest die van het wegpromoveren van Omtzigt een punt had gemaakt. Dat biedt de Kamer nu een goede gelegenheid in een scherpe hoorzitting de rol van een verkenner beter te markeren. Het gaat bij een formatie onder regie van Kamer immers om de vraag welke regering de volksvertegenwoordiging wenst, en niet om de vraag wie de gewenste regering het liefste in de Kamer ziet.

Een vergelijkbare conclusie wordt in Flevoland getrokken. Ook daar markeert de volksvertegenwoordiging zijn eigenstandigheid. Sietsma en Van Maaren formeerden een college waaraan onder andere de ChristenUnie en de PVV deelnamen. Na alle kritiek die deze combinatie uit kringen van de Christen- Unie kreeg, beten de formateurs vorige week met een ingezonden stuk in het Nederlands Dagblad van zich af. Provinciale formaties gaan over de combinaties die in de Staten mogelijk zijn en dat is zonder het importeren van landelijke discussies uit Den Haag al moeilijk genoeg.

Alles overziend, lijkt mij de belangrijkste factor voor zinvolle doorontwikkeling van de verkenner dat de volksvertegenwoordiging daarbij zelf de regie neemt of houdt. Dat betekent niet dat overal per se verkenners moeten worden aangesteld. Het is nog altijd prima als de grootste partij beoogd coalitiegenoten uitnodigt om samen een college te vormen. Dan toch Henk Kamp bellen om de boel te verkennen, is een overbodige vorm van parlementje spelen. Maar waar een coalitie door polarisatie, versplintering of vernieuwing minder voor de hand ligt, kan een externe procesbegeleider zeker zinvol zijn bij de vraag wie met wie over een akkoord wil gaan onderhandelen. In zo’n geval is het verstandig om ook de regie op het proces niet bij de grootste partij te laten, maar zo veel mogelijk bij het geheel van de volksvertegenwoordiging te beleggen. Zodat de verhoudingen zuiver en de rollen scherp blijven.

In dit licht, vind ik het verontrustend dat een meerderheid van de verkenners/informateurs/ formateurs in de NVvR-enquête géén rol zag voor ondersteuning door de griffie. In een proces waar de volksvertegenwoordiging de regie heeft, is die er juist wel.