Belangrijk dat de overheid met sceptische burgers in gesprek blijft

Tijdens de coronacrisis stelde het kabinet een aantal maatregelen in om het virus te bestrijden, waaronder mondkapjes, testen voor toegang en lockdowns. Bij een deel van de Nederlandse bevolking ontstond scepsis over de informatie die de overheid over corona en de maatregelen verstrekte en over de intenties achter het coronabeleid. Met de publicatie Sceptische visies in het coronadebat geeft het SCP meer inzicht in coronascepsis: hoe breed het leeft, het ontstond, welke rol (online) media speelden en hoe mensen met sceptische opvattingen over corona de pandemie beleefden.

In opdracht van het SCP voerde I&O Research een enquête uit onder ruim 2.800 mensen. Het SCP analyseerde deze enquêtedata, de berichtgeving van sociale media en vier grote dagbladen en sprak met mensen die sceptisch waren over hun wantrouwen in de overheid tijdens de coronacrisis. Uit de enquête blijkt dat zo’n twintig procent van de Nederlanders op drie of meer van de negen vragenvragen een coronasceptisch antwoord gaf.
De scepsis ging bijvoorbeeld over de werking van de vaccinaties, de reden van de coronamaatregelen, of wie er over het coronabeleid gaat. Uit het onderzoek blijkt dat de mensen met coronasceptische opvattingen niet verschillen in hun psychische gezondheid, mediagebruik of ervaringen met covid van mensen die geen coronasceptische opvattingen hebben. Het is een diverse groep met uiteenlopende opvattingen die bovenal gemeen hebben dat ze een laag vertrouwen in de overheid hebben.

Mensen worden sceptisch(er) door een stapeling aan ervaringen

Uit diepte-interviews met deze mensen blijkt dat zij niet van de ene op de andere dag coronasceptisch werden. Hun coronascepsis ontwikkelde zich over een langere periode en interacties met de overheid en de maatschappij speelden daarbij een versterkende rol. Zij kregen te maken met verschillende negatieve ervaringen, zoals de inzet van de politie tijdens coronademonstraties, het verwijderen van berichten op sociale media, de manier waarop ze in de media werden neergezet en aanvaringen in hun sociale omgeving. Bij deze ervaringen werd voor hen het idee bevestigd dat er geen ruimte was om af te wijken van de norm.
Het SCP adviseert op basis van de resultaten van dit onderzoek om mensen met een afwijkende visie niet buiten te sluiten, maar juist nieuwsgierig naar hen te zijn. Allereerst om te begrijpen hoe mensen tot hun visie komen en welke zorgen daaraan ten grondslag liggen. Daarnaast is het voor de democratie belangrijk is dat kritische mensen hun vertrouwen in de overheid niet helemaal verliezen. Het is volgens het SCP dan ook belangrijk dat de overheid haar best doet om de relatie met sceptische burgers, en het onderliggende vertrouwen in het democratisch proces te verbeteren.

Doorbreek de spiraal en wees nieuwsgierig naar mensen met een afwijkende mening

Juist bij thema’s waarbij de overheid besluiten neemt waarbij mensen twijfelen aan de informatie en intenties van de overheid, is het belangrijk om nieuwsgierig te zijn naar mensen met een afwijkende visie. De inzichten uit het SCP-onderzoek kunnen daarmee ook relevant zijn voor andere thema’s, zoals maatregelen rond het klimaat en stikstof.

Onderzoeksverantwoording

Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een enquête die respondenten online konden invullen. Deze enquête is specifiek voor dit onderzoek opgesteld en bevat alleen vragen die voor dit onderzoek relevant zijn. De vragenlijst is uitgebreid getest op ingewikkeld taalgebruik, ambiguïteit en onduidelijkheden door middel van cognitieve tests. De enquête is door I&O Research verspreid onder 6.500 personen. Deze personen zijn door een kanssteekproef van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) geselecteerd. Het gaat om inwoners van Nederland van 16 jaar of ouder die tot een particulier huishouden behoren en ingeschreven staan in de Basisregistratie Personen (BRP). De steekproef is naar gemeente gestratificeerd om een goede landelijke spreiding te krijgen, waarbij binnen iedere gemeente iedereen dezelfde kans heef om in de steekproef te komen. Het veldwerk is uitgevoerd in de periode mei-juni 2022. In die maanden leek de coronacrisis voor veel mensen ver weg. Het aantal besmettingen lag laag en er golden in die maanden geen beperkende coronamaatregelen. Het kan zijn dat in deze periode minder mensen sceptisch stonden tegenover officiële informatie over corona dan bijvoorbeeld een half jaar eerder, toen corona veel meer op de voorgrond aanwezig was en er nog wel beperkende maatregelen van kracht waren. Het afschalen van de maatregelen kan bijvoorbeeld voor sommigen een reden zijn om niet meer te geloven dat de overheid erop uit is om de samenleving op slot te zeten. In hoeverre dit een rol speelt, kon het SCP niet achterhalen. De privacy van de respondenten is op meerdere manieren gewaarborgd. Het CBS heef een steekproef getrokken en de contactgegevens met I&O Research gedeeld. Het SCP krijgt geen toegang tot de contactgegevens. I&O Research heef de enquête uitgezet en de antwoorden van de respondenten ontvangen. Het CBS heef de verzamelde data gewogen en verrijkt met registervariabelen, zoals leeftijd en geslacht. Het SCP ontving alleen de gepseudonimiseerde data. Respondenten zijn per post uitgenodigd om online de enquête in te vullen. In totaal hebben 2.821 respondenten dit gedaan, wat een responspercentage van 43% oplevert. Na verwijdering van de antwoorden van de respondenten die korter dan zeven minuten over het invullen van de enquête deden of steeds hetzelfde antwoord gaven, bleven er 2.692 ingevulde enquêtes over om te onderzoeken. De dataset is gewogen op geslacht, leeftijd, herkomst, landsdeel, welvaart, stedelijkheid, burgerlijke staat, type huishouden, huishoudinkomen en vaccinatiestatus. Vooral de vaccinatiestatus is voor ons belangrijk om op te wegen, omdat iemands keuze om zich wel of niet te laten vaccineren samenhangt met de mate van vertrouwen in wetenschap en de mate van scepsis ten aanzien van vaccins.