‘Stein had een vrouw nodig’

De Limburgse gemeente Stein liet de organisatiecultuur onderzoeken door Berenschot. Burgemeester Marion Leurs vindt de bevindingen pijnlijk maar herkenbaar. ‘Hoeveel gemeenten dekken hun narigheid niet liever toe?

Marion Leurs had een prima baan als afdelingshoofd bij de sociale dienst van Brunssum, Onderbanken en Landgraaf. Om haar politieke ei kwijt te kunnen, was ze fractievoorzitter van de lokale partij Balans Gulpen-Wittem. Heerlijk vertoeven in het Zuid-Limburgse heuvelland.

Maar toen GroenLinkser Anton Barske vorig voorjaar na bijna tien jaar het burgemeesterschap van de Limburgse gemeente Stein verruilde voor Gorinchem, bedacht Leurs (52) zich geen moment. ‘Je bent rond de vijftig en je vraagt je af: wat wil ik nog? Ik wilde niet meer meedoen aan de verkiezingen. Ik was deeltijdwethouder geweest en de combinatie met een baan in een kleinere gemeente zag ik niet meer zitten. Dan blijft het burgemeesterschap over. Het leek mij zó mooi om met mijn geschiedenis als ambtelijk adviseur, wethouder en raadslid iets voor iedereen te kunnen betekenen.’

In Stein? ‘Ja, juist daar’, zegt Leurs. ‘Ze zochten iemand met kennis van het sociale domein, het moest een verbinder zijn en hij/zij moest wat gaan doen aan de bestuurscultuur. Ik dacht: dat ben ik en dat kan ik!’ In elke gemeente zijn er weleens strubbelingen over de bestuurscultuur, zeker in kleinere gemeenten, maar in Stein in de westelijke mijnstreek (25 duizend inwoners, vijf dorpen en vier gehuchten) was al jaren sprake van structurele problemen in de organisatiecultuur.

‘Dat de gemeenteraad expliciet in de profielschets schrijft dat de nieuwe burgemeester een wezenlijke bijdrage moet leveren aan de verbetering van de bestuurscultuur, zegt genoeg. Er is enorm veel werk aan de winkel, maar dat vind ik prima, want je moet mij niet op de winkel laten passen. Stein is mij op het lijf geschreven. In het openbaar bestuur moet je het verschil durven en willen maken. Natuurlijk kan ik onderuit gaan, maar je moet risico’s durven nemen en je kwetsbaar durven opstellen’, zegt Marion Leurs op het terras van Van der Valk Stein-Urmond langs de A2.

In overleg met haar voormalige collegegenoten nam burgemeester Leurs adviesbureau Berenschot onder de arm om de organisatiecultuur van de gemeente tegen het licht te houden. Eind juni van dit jaar plofte het rapport op de bureaus. Berenschot concludeert dat de situatie in Stein onhoudbaar is. De gemeente is kwalitatief en kwantitatief onder de maat. Complexe projecten lopen nagenoeg allemaal vast. De onderlinge verhoudingen zijn ernstig verstoord. De organisatie loopt al jaren op zijn tandvlees en kan onvoldoende leveren. Medewerkers raken gefrustreerd en branden op.

Voor de burgemeester, als voorzitter van de raad en voorzitter van het college, moet het ook geen pretje zijn om te lezen dat de bestuurskracht ernstig onder druk staat, dat de capaciteit van de organisatie chronisch tekortschiet en dat de huidige organisatiestructuur niet past bij de beleidsopgaven van deze tijd.

Pluim
Stein had in het verleden wel wat (deel)onderzoeken laten uitvoeren, maar daar was het bij gebleven. Berenschot inventariseerde voor het eerst de gehele organisatie en sprak daarvoor met 96 mensen. ‘De conclusies waren pijnlijk maar heel herkenbaar’, aldus burgemeester Leurs. ‘Ik verschuil mij niet. Wij hebben een probleem. Op één dag hebben we het rapport aan het personeel gepresenteerd en ‘s avonds aan de raad en een persconferentie gehouden. We verdienen een pluim, want hoeveel gemeenten dekken hun narigheid niet liever toe? De winst die we nu hebben geboekt, is dat duidelijk is geworden dat we het met z’n allen moeten doen. De raad, het college, het managementteam. We hoeven niet meer naar elkaar te wijzen.’ Niet chagrijnen en het werk in het gemeentehuis ook van een positieve kant bekijken. ‘Bij mij is het glas altijd half vol en nooit half leeg’, zegt Marion Leurs. ‘Stel je voor dat hier een burgemeester zat die helemaal niets in het rapport zag, kun je je voorstellen wat er dan gebeurt? Ik heb bij mijn installatie gezegd dat ik boegbeeld en baken wilde zijn. Mooie woorden, maar nu moet Leurs laten zien dat ze die mooie woorden inhoud kan geven. Ook ik moet aan de bak.’

Code rood
Wat er moet gebeuren? Te veel om op te noemen, ‘want het is echt code rood, niks oranje.’ Maar allereerst moeten de menselijke verhoudingen in Stein verbeteren. Dat er volgens Berenschot binnen de gemeentelijke organisatie ‘van wederzijds begrip geen sprake is’, verbaasde Leurs niet toen ze erachter kwam dat er nooit iets was gedaan om dat begrip te kweken. Ze nodigde alle raadsleden uit om haar mee te nemen naar een bijzondere plek in de gemeente.

Marion Leurs: ‘Bijzonder omdat het zo’n mooie plek is, of bijzonder omdat iemand er al twintig jaar aandacht voor vraagt maar niet krijgt. Alle partijen hebben mij op sleeptouw genomen. En de mensen vonden het ook super. Door mijn verleden als ambtelijk adviseur, raadslid en wethouder kan ik mij gemakkelijk verplaatsen in iedere belevingswereld. Dat vinden mensen prettig. Dan maak je toch de verbinding. En daar komt bij dat ik de taal van de streek spreek. Ik ben gemakkelijk in de omgang. Dat spreekt ook de gemiddelde burger aan. In het burgemeestersklasje heb ik één ding geleerd: blijf jezelf. Doe wat bij je past en haal geen kunstjes uit. Dat ik een vrouw ben, doet er ook toe. Stein had een vrouw nodig.’

Geen wederzijds begrip, frustratie, diepgeworteld wantrouwen, je hoeft het als journalist niet te verzinnen want Berenschot heeft het allemaal opgeschreven. Marion Leurs: ‘Iedereen is verwaarloosd. We hebben nu afgesproken om met enige regelmaat met het college en het managementteam de hei op te gaan. Dat is nodig. Je praat met elkaar, je kijkt elkaar recht in de ogen. Ik was verbaasd dat dit niet gebeurde. Als afsluiting van de roerige tijd rond het Berenschotrapport en in de aanloop naar het reces, hebben we een barbecue georganiseerd voor alle raadsleden, het managementteam en college. Hadden ze ook nog nooit gedaan. Je moet zuur en zoet delen. We gaan hier ook snel successen vieren, daar mag je mensen niet te lang op laten wachten. Uit de gemeenteraad en vanuit het gemeentepersoneel kwam de suggestie om de volgende personeelsdag met z’n allen te houden. We kennen elkaar niet. Het is die ambtenaar, dat raadslid. Op 26 september houden we de eerste gemeentedag.’

Informele gesprekjes
Informaliteit en korte lijnen zijn leuk en de charme en kracht van een kleinere gemeente, maar er kleven ook gevaren aan. Adviesbureau Berenschot zegt over Stein: ‘Bestuurders begeven zich (te) gemakkelijk op de werkvloer, en andersom. Dergelijke korte lijnen zijn op korte termijn productief en zeker niet per definitie slecht. In Stein dragen ze echter bij aan de cultuur van elkaar passeren.’

Burgemeester Leurs: ‘We hebben binnen het college afgesproken dat we collegezaken doen en geen dingen van het managementteam. Niet naar een ambtenaar lopen om hem een opdracht te geven. Er kwamen ambtenaren bij het college met verhalen over dit en dat en zus en zo. Terug naar de lijn, daar gaan wij niet over.’

Ambtenaren gingen langs bij collegeleden en raadsleden. Wethouders en raadsleden gingen langs bij ambtenaren. Men ‘passeerde elkaar’ aan de Steinse Stadhouderslaan. Bestuurlijk niet fraai, maar geen strafrechtelijke doodzonde. Voor hetzelfde geld leiden informaliteit en afspraakjes tot omkoperij.

In het rapport van Berenschot komen de woorden vriendjespolitiek, corruptie en integriteit niet voor. Burgemeester Leurs: ‘Aan dat laatste twijfelt men blijkbaar niet, want anders hadden de onderzoekers daar echt wel iets over opgeschreven. De ongewenste, maar gedoogde, informele gesprekjes gingen bijvoorbeeld over de wens om een project te beginnen in februari in plaats van mei. Om gelijk te krijgen of om voor te sorteren in de discussie. Je kunt het geen vriendjespolitiek noemen, maar is het is wel afgelopen.’

‘Met een nieuwe raad, een nieuw college en een nieuwe burgemeester moeten we over twee jaar al flink vooruit zijn. Iedereen is super gealarmeerd’, zegt Marion Leurs. De voedingsbodem voor een nieuw begin is er, maar wel onder leiding van een transitiemanager, die er volgens Berenschot voor moet zorgen dat de onderlinge verhoudingen normaliseren, de basis op orde komt, eigen initiatief en verantwoordelijkheden worden gestimuleerd en het verandervermogen wordt vergroot. De transitiemanager komt er volgende maand. Deze transitiemanager zit een commissie voor, met daarin de burgemeester, de algemeen directeur, een manager en een communicatiemedewerker.

Leurs: ‘Raad, ondernemingsraad, managementteam en gemeentemedewerkers zullen er actief bij worden betrokken en krijgen ook verantwoordelijkheden. Ik had het jammer gevonden als ik niet in het team had gezeten. Nu kan ik ertoe doen. Dat ik personeel en organisatie niet in mijn portefeuille heb, geeft mij nog meer ruimte.’

Tien geboden
College en ambtenaren van Stein moeten het anders doen, de gemeenteraad ook. Leurs: ‘We gaan binnenkort met z’n allen de hei op – is ook voor het eerst. Deze raad is heel erg goed, er zit veel kennis en kunde in, maar men hangt vast aan oude patronen. Raadsleden halen graag de tijd van tien of twintig jaar geleden terug. Zo van: het lukte toen niet, dus nu wordt het ook niks. Laten we op de hei alles sinds het ontstaan van de gemeente in 1982 nog maar één keer oprakelen. En dan is het gebeurd, klaar.’

‘Ik hoop dat we een bestuurlijk handvest kunnen vaststellen, de tien geboden van de raad. Ik faciliteer, maar de gemeenteraad stelt ze vast. Iedereen moet zijn rol nemen. Ook de raad moet aan de slag. Niet alleen praten over cultuur en hoe het anders zou kunnen en moeten, maar doen.’

Een bestuurscultuur die hoe dan ook ontspoorde onder haar voorganger Barske. Heeft ze hem gesproken over het rapport van Berenschot? Burgemeester Marion Leurs: ‘Nee, waarom? Ik moet toch mijn eigen ding doen. Wat voegt het toe? Ik heb mijn eigen beleving en mijn eigen perceptie. Hij is ook niet geïnterviewd. Berenschot heeft zich geconcentreerd op de mensen die nú in huis zitten. Zij moeten het doen. Zoals een raadslid zei: “Het verleden hebben we niet meer in de hand, de toekomst wel.”’

CV
Marion Leurs (Partij-Wittem, 1962) volgde havo en vwo, waarna ze aan de katholieke sociale academie in Sittard studeerde. Ze ging aan de slag in Arnhem, Landgraaf en Brunssum. Tussen 2003 en 2005 was ze afdelingshoofd sociale zaken bij de gemeenten Brunssum en Onderbanken. Tussen 2005 en 2010 was Leurs (deeltijd)wethouder in Gulpen-Wittem en projectleider bij de intergemeentelijke sociale dienst Brunssum, Onderbanken en Landgraaf. Tussen 2011 en september 2013 was ze afdelingshoofd participatie, waarna ze op 26 september 2013 begon als burgemeester van Stein.

‘Hou op met die bemoeizucht’

Je bent premier. Welke eerste maatregel neem je?
Meer geld om de nieuwe gemeentetaken uit te voeren. Op de huishoudelijke hulp wordt 40 procent bezuinigd, terwijl mensen langer zelfstandig moeten blijven wonen. Wat wil je nou? Ik heb de commissie-Van Geel, die heeft onderzocht hoe ver de Limburgse gemeenten zijn met de decentralisaties, gezegd dat Stein goed in staat is om de drie nieuwe taken uit te voeren, maar dat het ongelofelijk is dat er over een aantal zaken nog steeds geen duidelijkheid is. Den Haag zegt dat wij de Wmo, jeugdzorg en de participatiewet slimmer en beter kunnen organiseren, en vervolgens hebben ze een hele waslijst aan voorschriften. Zet daar een streep door en hou op met die bemoeizucht.

In een tijdmachine, waarnaartoe?
Mag ik ook naar de hemel? Ik mis een aantal mensen die zijn overleden. Ik wil even kijken hoe het met hen gaat. Die mensen heb ik bij het zetten van mijn stappen op het levenspad gemist en ik ben heel benieuwd wat ze ervan vinden. Even vasthouden en knuffelen. De hemel bestaat, in welke vorm dan ook. Het leven houdt niet op bij de dood.