Integer doen versus integer zijn

Gemiddeld is er iedere week wel een politieke affaire, en iedere week sneuvelt er wel een wethouder op een integriteitskwestie. Dat zijn dan alleen nog maar de zaken waarbij politici zich niet hebben gehouden aan de wet of aan een gedragscode. Maar veel oninteger politiek gedrag is niet in regels te vatten. “Daders” gaan in die gevallen echter wel vrijuit; wat rest is geschonden vertrouwen in het openbaar bestuur.

Zo was met het Drentse dorpje Oranje de “keiharde” afspraak gemaakt dat er niet meer dan 700 vluchtelingen zouden worden opgevangen. Toen het het kabinet anders uitkwam, bleek die afspraak helemaal niet zo “keihard” te zijn. De 700 werden er 1400. Is de essentie van integer gedrag niet dat je op z'n minst je afspraken nakomt? In de terechte bewoordingen van burgemeester Ton Baas: ‘Het vertrouwen in de overheid is hiermee danig aangetast.’
 

Er kan ook sprake zijn van gesjoemel terwijl men zich “netjes” aan de regels houdt. Denk aan exorbitante verhuisvergoedingen voor bestuurders, of het declareren van duizenden euro's reiskosten per maand – wanneer men er voor kiest niet te verhuizen. Waarom zeggen deze politici niet tegen zichzelf: ‘Het gaat om mijn carrière, dus ik betaal het van mijn eigen centen.’ Helaas, het gedrag past binnen de regels, en “dus” vindt men zichzelf integer.
 

Een andere vorm van “legitiem” gedrag met de nodige vraagtekens is doorgeslagen conformisme: wanneer de drijfveer van een politicus om erbij te horen en carrière te maken belangrijker wordt dan je inzetten voor de samenleving. Erbij horen, geliefd of populair willen zijn, bijvoorbeeld om (weer) op de kieslijst van de partij te komen staan of om voor het wethouderschap in aanmerking te komen. Daar wil je misschien best wat maatschappelijke belangen of idealen voor opofferen.
 

Binnen politieke partijen zijn conformisten welkom omdat ze zo lekker meebewegen met de top. Vaak wordt conformistisch gedrag zelfs afgedwongen. Zo houdt de politiek oninteger gedrag in stand. Waar naar mijn overtuiging de samenleving behoefte aan heeft, zijn politici met intrinsiek integer gedrag. Mensen die niet alleen integer doen, maar het van nature ook zijn. Mensen van wie de persoonlijke drijfveren primair op het maatschappelijke doel gericht zijn. Mensen die verantwoordelijkheid nemen voor het eigen handelen en de consequenties die daar uit voort komen. Daar hoef je ze niet op aan te spreken, daar hebben ze geen regels voor nodig; dit doen zij uit zichzelf.
 

Het vraagstuk van intrinsieke integriteit komt ook aan de orde in de speelfilm American Hustle (2013). Een kleine oplichter wordt door een FBI-agent gedwongen om de gangen van de burgemeester van Camden na te gaan. Deze burgemeester heeft banden met de maffia. In de loop van de film begrijpen we waarom dat is: Camden verpaupert en de burgemeester wil met maffiageld de boel revitaliseren. Ook leren we de drijfveren van de FBI-agent beter kennen: door een publiek figuur aan te pakken, verwacht hij snel aan bekendheid te winnen - wat weer gunstig is voor zijn carrière richting district attorney.
 

De hamvraag: wie van deze twee publieke functionarissen is nu het meest oninteger? De FBI-agent die weliswaar volgens de regels handelt maar puur uit is op eigen gewin? Of de burgemeester van Camden die zich inlaat met criminelen maar daar een maatschappelijk doel mee wil dienen?
 

Drs Basile Lemaire is bestuurskundige en auteur van het TOP 100 managementboek ‘Heren, Hoeren, Heiligen. Over publiek leiderschap en vertrouwen‘.