Holle Bolle Gijs

Het bestuur is gulzig, onmatig en opdringerig. Voorwaar geen deugden maar akelige kwalen die het politiek-bestuurlijke bestel in Nederland kernmerken. Terwijl het idee van maatschappelijke maakbaarheid in diskrediet is geraakt, neemt de bestuurlijke en politieke bemoeizucht met ons leven alleen maar toe, meent Willem Trommel, de nieuwbakken hoogleraar beleids- en bestuurswetenschap aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Het bestuur hongert naar maatschappelijke orde, juist in een tijd waarin dat een illusie is.’

De hoogleraar ervaart het zelf in de Rivierenbuurt, de Haagse ‘krachtwijk’ waar hij woont. Trommel: ‘De prostitutie moet weg van de bestuurders, want dat geeft maar overlast. Maar in de buurt denkt men daar anders over. Het brengt ook leven in de brouwerij. Er zijn cafés, restaurants. Er is nering. Het zit er al eeuwen zonder veel problemen. Het bestuurlijke en politieke streven is nu een hygiënische en schone wijk met overal camera’s en toezichthouders. Gevolg is dat het Maasstraatjescomplex, waar echt oud Haags volk woont, moet verdwijnen. Je ziet in mijn buurt dat er om het “publieke terrein te heroveren” kongsi’s worden gesmeed tussen het gemeentebestuur, woningcorporaties, welzijnsinstellingen, scholen, buurtcomité.’

‘Dat is de ultieme uitdrukking van gulzig bestuur: een uitbreiding van bestuurlijkheid via een complex van maatschappelijke en commerciële organisaties die worden gecommitteerd aan de publieke moraal. Natuurlijk is de samenleving geïndividualiseerd, maar ik zeg ook: er ontstaan nieuwe verhoudingen en nieuwe bindingen. Die moeten echter wel de kans en de tijd krijgen om zich verder te ontwikkelen. Maar helaas, de bestuurlijke angst maakt driftig en vernietigt wat het wil herstellen. Ongeduld en hijgerigheid winnen het van de lange adem.’

Panische angst

Trommel noemde zijn recente inaugurele rede Gulzig Bestuur. ‘De panische angst voor het verlies van het vermogen tot maatschappelijke ordening is de kraamkamer van het gulzige bestuur. De overheid maakt maatschappelijke- en marktpartijen handlanger in haar bestuurlijke strijd om de orde in de samenleving te herstellen. Zij vormen een hedendaags vreemdelingenlegioen van publieke taakuitvoerders, maar tegelijk is de overheid zo ambitieus dat ze niet meer toekomt aan de doeltreffende uitvoering van haar klassieke regulerende en controlerende functies.'

'Sterker, het bestuur begeeft zich regelmatig buiten de oevers van de rechtsstaat en de democratie. Liberale burgerrechten worden opgeofferd aan het nationale belang om van de bevolking productieve krachten te maken. In plaats van sociale rechten, zoals die werden verschaft door de verzorgingsstaat, komt er in toenemende mate stringent voorzorgsbeleid, dat allerlei interventies tot diep in het persoonlijk leven vereist. New welfare heet dat en het berust op het idee van de maakbare mens.’

Het gulzige bestuur wordt volgens Willem Trommel gevoed door een preoccupatie met klassieke en achterhaalde ideeën over de maatschappelijke maakbaarheid. Trommel: ‘De drijfveer van iedere bestuurder is dat hij iets maakt. Dat hij thuiskomt en kan zeggen: “Die piramide is van mij”. Maar overheidsinstituties kunnen niet meer vertrouwen op de mogelijkheid van maatschappelijke maakbaarheid. Het ideaal van de verzorgingsstaat is weg, het gezag van de overheid ligt onder vuur en de samenleving ordent zichzelf niet meer. Het is in theorie denkbaar dat politiek en bestuur onverschillig zouden worden of dat er juist een debat zou worden gevoerd over de onmogelijkheden van de maakbaarheid van de samenleving, maar in Nederland heeft de onmatigheid de kop opgestoken.

‘Het bestuur relativeert haar eigen beperkingen niet, maar radicaliseert en slaat aan het “graaien”, want voor je het weet, grijp je er naast en ben je het kwijt. Het gulzige bestuur is een besmettelijke pathologie. Ik noemde tijdens mijn oratie het voorbeeld van de schaaltjes met pinda’s die tijdens de receptie op de aanwezigen stonden te wachten. Als je vreest dat ze snel opraken, dan pak je snel een handje. En als jij graait dan moet je buurman dat ook doen. Doet hij dat niet, dan kan hij de pinda’s wel vergeten, want die gaan dan naar een ander. Met andere woorden: de dreiging van verlies baart gulzigheid.’

Toegewijd personeel

Het gulzige bestuur zorgt er volgens hoogleraar Trommel voor dat het openbaar bestuur niet goed meer functioneert. Trommel: ‘De overheid is te veel een instrumenteel ingestelde manager geworden. Het gulzige bestuur is utilitair, want hoofdzakelijk gericht op financieel-economisch nut. De natiestaat lijkt een onderneming te zijn geworden en de burgers haar toegewijde personeelsbestand. Die burgers worden gedisciplineerd tot nuttige werktuigen. Geregeerd wordt er niet. Er wordt geen ideologische richting aangegeven en verantwoordelijkheden in het publieke domein worden toegewezen en afgeschoven.’

Trommel meent in dit verband dat het politieke debat zou moeten gaan over de toekomst van de natiestaat. Hoe willen we ons verhouden tot een wereld die in economisch opzicht opener en turbulenter wordt en in sociaal-cultureel opzicht gedifferentieerder, vraagt hij zich af. ‘Maar in plaats van een debat te voeren, kruipen we angstvallig in onze schulp, op zoek naar lijfsbehoud’, aldus Trommel.

Een belangrijk onderdeel van wat Trommel de managerial state noemt, is dat de overheid publieke verantwoordelijkheden afschuift naar maatschappelijke en private partijen. Het gevolg is dat steeds onduidelijker wordt wie voor wat aanspreekbaar is. ‘Zodra er iets mis gaat, in de zorg of in het onderwijs, wordt eerst naar elkaar gewezen en vervolgens een zoveelste systeemverandering afgekondigd, die het geheel nog een slag ondoorzichtiger maakt. Het is een piramidespel: problemen van nu worden doorgeschoven naar de toekomst via het stapelen van ingewikkelde, nauwelijks te begrijpen managementen toezichtconstructies.’

Brede vernieuwing

In zijn oratie betoogde Trommel dat gulzig bestuur tot uitdrukking komt in drie brede vernieuwingsbewegingen in het domein van beleid en bestuur. Hij plaatst vraagtekens bij deze driehoek van new welfare (het leven van burgers wordt fundamenteel beïnvloed door en afgestemd op een nationaal economisch belang), new public management (private en maatschappelijke organisaties gaan overheidstaken vervullen) en new social governance (bestuur en politiek bouwen sociale verbanden). Hoewel hij in deze bestuurlijke vernieuwingen wel aanknopingspunten ziet voor een nieuw model van openbaar bestuur dat verder gaat dan de klassieke overheidsbureaucratie, meent hij toch dat deze modellen niet uit de verf zullen komen, zolang de fixatie op maakbaarheid dominant aanwezig blijft.

Het zijn wat hem betreft vooral vrijbrieven voor beleidsinterventies in ons doen en denken. Trommel: ‘Het bestuur is hoogmoedig, overambitieus en stelt veelal onrealistische doelstellingen.’ Een mooi voorbeeld zijn de krachtwijken, meent Trommel. ‘Het idee dat er groepen mensen zijn die buiten de samenleving staan, is voor bestuurders en politici ondraaglijk. We moeten immers samenleven, zegt ook het huidige kabinet. Blijkbaar doen we dat niet of te weinig. Wijken waar dat zo is, noemen we probleemwijken, en als ze zo worden genoemd dan zien we natuurlijk ook overal problemen.'

'Gulzig bestuur kan niet accepteren dat het samenleven in zulke wijken niet wrijvingsloos kan zijn. En dus ontwikkelen politici en bestuurders een verwaande en steriele laboratoriumvisie op samenleven, als angstige en defensieve reactie op een wereld die nu eenmaal opener en gevarieerder wordt.’

CV Willem Trommel

Willem Trommel (1959) is hoogleraar beleids- en bestuurswetenschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Eerder was hij universitair hoofddocent bestuurssociologie aan de Universiteit Twente. Trommel studeerde sociologie in Leiden en promoveerde in 1995 bij de organisatiesocioloog prof. Cor Lammers. Trommel houdt zich bezig met institutionele veranderingen in beleid en bestuur. Dit najaar verschijnt bij Boom Uitgevers een uitgewerkte versie van zijn oratie.