Harde knaken bij zacht piket

Veiligheidsregio’s nemen maatregelen tegen kwetsbare situaties

Bij hard piket dien je als gemeenteambtenaar een week lang 24/7 beschikbaar en bereikbaar te zijn. Bij zacht piket word je tijdens een crisissituatie gevraagd of je beschikbaar bent voor bepaalde werkzaamheden. Er is wettelijk geen vergoeding voor, maar als medewerker ben je dan ook niet verplicht er gehoor aan te geven. Vaak doen gemeenteambtenaren dat wel, want ze zijn loyaal, maar zeker tijdens feestdagen of vakantieperiodes is er kans dat niet alle functies op tijd bezet zijn. De afwezige vergoeding zou daar een reden voor kunnen zijn.

Een beroep op loyaliteit is één ding, maar waarom de waardering niet tonen met een financiële vergoeding? Bij hard piket is die vergoeding er wel, al verschilt de hoogte per gemeente. Zouden bezuinigingen in de laatste jaren dit tegen hebben gehouden? En als mensen minder bereid zijn om beschikbaar te zijn voor zacht piket, is dat dan een risico voor de veiligheid?

‘Mijn ervaring is dat mensen bij echte incidenten wel komen, voor oefeningen is minder animo’, zegt Ira Helsloot, hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit Nijmegen en eerder lid van de commissie-Bruinooge. Die bracht in 2014 een rapport uit met prestatie-eisen voor een realistische en eigentijdse bevolkingszorg. Zelfs een denkbeeldige lage opkomst, omdat er geen hard piket is, ziet Helsloot niet als risico voor de veiligheid van de inwoners. ‘Cruciaal zijn de eerste paar operationele medewerkers, niet alle leidinggevenden die later komen.’

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten kent signalen dat de invulling van piketdiensten gevolgen kan hebben voor de veiligheid. Navraag bij het Instituut Fysieke Veiligheid (IFV) leerde dat de beperkte vergoeding voor piketdiensten een zorg is, maar nog niet heeft geleid tot signalen dat de veiligheid in het gedrang is. ‘Feit is dat CAR-UWO niet is geschreven voor piketdiensten binnen gemeenten ten behoeve van crisisbeheersing’, aldus het IFV. De toelage beschikbaarheidsdienst behelst 10 procent van het uurloon (maximaal schaal 7) voor feest- en weekenddagen en 5 procent voor weekdagen (buiten reguliere werktijden).

Volgens het IFV doet dit geen recht aan de belasting van een verplichte starttijd. ‘Zeker niet als vergelijkbare functies met dezelfde starttijd (zoals de brandweer) een hogere vergoeding krijgen. Volgens ons is de belasting niet zozeer het niveau van de functie, maar de mate waarin het de functionaris belemmert eigen activiteiten te doen.’

Afgezegd
Als ambtenaar moet je volgens CARUWO alle werkzaamheden aanvaarden bij ramp- of oorlogssituaties, vervolgt het IFV. Maar het college moet je daarvoor aanwijzen, waarmee je ook recht krijgt op deelname aan trainingen. In de praktijk krijgen ambtenaren daar niet altijd tijd en ruimte voor van hun werkgever. Trainingen en oefeningen worden nogal eens afgezegd, omdat reguliere (spoed)werkzaamheden voorgaan. ‘Bij inzetten zien we soms gebrek aan urgentie: privé-activiteiten krijgen de voorkeur boven crisisactiviteiten. En: onbekend maakt onbemind. We anticiperen hierop door de problematiek inzichtelijk te maken en nationaal te bespreken binnen het landelijk netwerk bevolkingszorg en regionaal binnen de kring van gemeentesecretarissen.’

Het IFV erkent het risico dat bij een incident de basisbezetting niet op orde kan zijn. Bij zo’n risico kan de gemeente of regio de basisbezetting garanderen door zacht piket om te zetten in hard piket, zoals tijdens de jaarwisseling of bij een groot risicovol evenement. Getroffenen merken dan vooral dat het niet lukt op tijd een crisisopvang te openen en te bemensen en hen daar naartoe te vervoeren.

Tegenwoordig wordt echter van zelfredzaamheid uitgegaan en verwacht dat mensen hun tijdelijke opvang zelf kunnen regelen. ‘We zien ook dat bedrijven en burgers hun deuren openen, dus de effecten zijn waarschijnlijk minimaal.’ Bij een minimale bezetting van de crisiscommunicatie (minstens drie tot vijf mensen) lukt twitteren nog wel, maar de website bijhouden niet. ‘Dan zijn vrij instromende handjes nodig, al kun je de twitterfeed op de site laten lopen, waardoor mensen toch informatie kunnen vinden.’ Een ronde langs vier veiligheidsregio’s leert dat er voornamelijk tijdens feestdagen en vakanties een lagere bezetting is, bijvoorbeeld bij crisiscommunicatie.

In de Veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland putten ze hiervoor uit een brede pool mensen, maar in vakantieperiodes moeten roosters op elkaar worden afgestemd. Op hard piket staan omgevingsanalisten, communicatieadviseurs van het regionaal operationeel team, het beleidsteam, het hoofd taakorganisatie, omgevingsanalisten en de communicatieadviseurs van de stadsdelen. ‘Op zacht piket staan mensen in de taakorganisatie: redacteuren, woordvoerders, adviseurs, assistenten en uitvoerend en ondersteunend personeel’, zegt adviseur communicatie Julia Drissen, nu woordvoerder van de gemeente Amsterdam. ‘Tijdens vakantieperiodes is het soms lastiger, maar harde piketfuncties zijn altijd binnen een uur op het stadhuis. Voor een grote crisis zijn meer mensen nodig, al ben je de eerste uren afdoende afgedekt.’

Kwetsbare situatie
Hernieuwde inzichten uit het rapport ‘Bevolkingszorg op orde’ van de commissie- Bruinooge uit 2014 waren voor veel veiligheidsregio’s reden de gemeentelijke kolom te herinrichten. Tot twee jaar geleden was er in veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland nog vrije instroom. Bij de communicatiepool werd geput uit vijftien tot twintig mensen. ‘Dat was een kwetsbare situatie gezien het belang van crisiscommunicatie’, aldus adviseur bevolkingszorg Pieter Bosveld. ‘We wilden voldoen aan de afspraken, bedrijfszekerder zijn.’

Een aantal functionarissen in de oranje (gemeentelijke) kolom kreeg hard piket: de commandant bevolkingszorg (gemeentesecretaris), communicatieadviseurs, informatiemanagers en adviseurs crisisbeheersing. ‘Dat was een hele slag. Operationele diensten zijn meer gewend aan piketten.’ Het implementatieplan werd door gemeentesecretarissen van22 gemeenten en het veiligheidsregiobestuur vastgesteld. ‘Ook de burgemeesters staan erachter. Iedereen zag het nut en de noodzaak in. Vroeger was het vrije instroom, nu ben je op piket. Dat is een mindset. Je moet gewoon komen. Het heeft ook te maken met hoe je het brengt en uitlegt.

Alle functionarissen met een crisisfunctie zien er de redelijkheid en het belang er van in. Ze zijn loyaal naar gemeente en veiligheidsregio. Je ziet ook de verbetering. Je bent zeker van gekwalificeerde mensen. Vergoedingen voor regionaal piket sluiten aan bij wat ambtenaren bij hun gemeente gewend zijn.’

In veiligheidsregio Midden- en West-Brabant hebben 26 gemeenten verdeeld over drie districten hun krachten gebundeld, zodat niet iedereen in opleiding hoeft. Voor elke crisisfunctie zijn zes of zeven mensen beschikbaar. Die verandering komt voort uit de brand bij ChemiePack in Moerdijk in 2011 toen veel misging bij de opkomst van het zacht piket. Door onderschatting van de rol van sociale media kwam de maatschappelijke impact en verontwaardiging over gezondheid en milieu haast harder aan dan het incident zelf. ‘Essentieel in crisisbestrijding bleken bevolkingszorg, snelle, transparante communicatie via sociale media en tijdig juiste handelingsperspectieven bieden. In 2011 hadden we daarvoor nog niet over de juiste middelen en capaciteit’, aldus hoofd (crisis)communicatie Marieke van Wijk.

Daarop werden bevolkingszorg en crisiscommunicatie geprofessionaliseerd en werd begonnen met hard piket met zeven cruciale rollen binnen crisiscommunicatie en vier voor bevolkingszorg. ‘Zes teams zijn in de hele regio inzetbaar bij een ramp of crisis en nemen zitting in Commando Plaats Incident (CoPI) , ROT, beleidsteam of taakorganisatie.’

Niet motiverend
De tweede fase was inperking van het zacht piket, het aantal ondersteunende rollen in bevolkingszorg en crisiscommunicatie. ‘We moesten grote groepen mensen trainen voor inzet voor incidenten die wellicht drie of vier keer per jaar ergens in de regio voorkomen. Dat werkt niet motiverend.’ Ook veranderden mensen vaker van baan, wat de continuïteit niet ten goede kwam. In 2015 dikte de veiligheidsregio het aantal functionarissen op zacht piket in. ‘Alle 26 gemeenten leveren mensen aan met een rol binnen bevolkingszorg en crisiscommunicatie. De resultaten zijn erg positief.’ Het bemensen van de teams blijft een uitdaging. ‘We moeten mensen blijven motiveren, enthousiasmeren en ze het gevoel geven dat ze zinvol bezig zijn.’

Bij opschaling naar GRIP2 wordt de tweedelijns alarmering opgestart door de ambtenaar crisisbeheersing van de getroffen gemeente, legt Jetze van der Ham, adviseur bevolkingszorg bij Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant uit. De belcomputer benadert mensen in meerdere gemeenten. We vragen of ze er binnen een uur kunnen zijn. Om daar zeker van te zijn staan er zeven mensen op een lijst. Tot nu toe lukt het goed binnen het eigen district functies te vullen, maar anders betrekken we het district ernaast erbij.’

Bij zacht piket gaat het om de kans dat je iemand nodig hebt en die ook beschikbaar is. ‘Die kans is ook één op zeven. Je accepteert dat je langer moet zoeken naar beschikbare personen.’ Met name functies binnen gemeenten staan op zacht piket. ‘Als zes van de zeven carnavalsvierders zijn, moet je toch de zevende naar zijn plannen vragen. Er is een kans dat je moet improviseren met bemensing. Daar spreken we over met gemeenten. Meerwaarde daarvan is dat zij al van tevoren bekijken wie tijdens vakanties beschikbaar zijn. Je kunt de vraag dan al breder uitzetten. Zo win je tijd.’

Slagkracht
In 2014 zijn in Groningen de brandweer en gemeentetaken tegelijk gereorganiseerd, zegt teamleider gemeentelijke kolom Atze Schuiringa. ‘Afzonderlijk kunnen de twintig gemeenten niet alle taken uitoefenen, maar gezamenlijk heb je die slagkracht wel.’ Regionale expertteams vullen nu alle voorheen gemeentelijke functies in. ‘We zijn van 1.200 tot 1.400 mensen voor gemeentelijke taken naar driehonderd mensen voor 33 functies gegaan.’

Die veranderslag kwam voort uit het rapport van de commissie-Bruinooge waarin staat dat bewoners meer zelfredzaam zijn en je als gemeente dan minder hoeft te organiseren. Elke gemeente levert naar vermogen bij aan het team. Sleutelfuncties staan op hard piket. Op iedere functie zitten zes mensen, bij kanspiket acht. ‘Dat is het omslagpunt. We moeten ons best doen om alle functies bezet te krijgen. We hebben nu een redelijke garantie.’ Bij zacht piket heb je geen harde afspraken, maar wel mogelijkheden om af te stemmen. ‘Het is de rol van gemeenten deze mensen te faciliteren: het is belangrijk werk.’

De twintig Groningse gemeenten hebben daarom onlangs toegezegd medewerkers die een rol vervullen een jaarlijkse crisisfunctievergoeding van een paar honderd euro te geven. ‘Ook mensen met zacht piket en een functie in een crisissituatie. De reactie van de gemeentesecretarissen was positief. ‘Je biedt toch iets extra’s, waarmee je waardering verzilvert.’

De vergoeding verschilt per gemeente. Tegelijk gaat het aantal functies met hard piket bij bevolkingszorg van negen naar veertien. ‘Piket kost geld. Wij gaan tegen de bezuinigingsstroom in en voeren juist piketten in om de zekerheid te versterken in crisissituaties.’ Voordelig is dat de gemeenten niet zelf de organisatie hoeven op te tuigen, iedereen draagt naar vermogen bij. ‘Het is dus een bezuiniging, maar je hebt ook meer zekerheid.’