Democratie uit het lood

Op basis waarvan mogen politici in Den Haag al die beslissingen nemen? Waarom mogen rechters bepalen wat anderen moeten doen? Wie heeft bedacht dat de Europese Centrale Bank besluiten mag nemen die invloed hebben op de welvaartsverdeling in ons land?

Het zijn vragen die luider klinken in een tijd dat het vertrouwen in onze democratische rechtsstaat afneemt door schandalen als de Toeslagen affaire en de zich voortslepende kabinetsformatie. Volgens historicus en politicoloog Ruud Koole staat of valt alles bij een goede machtsverdeling. In Twee pijlers schetst hij hoe niet-electorale instituties steeds machtiger worden ten koste van electorale instituties. Terwijl het cruciaal is dat die twee elkaar in evenwicht houden. 

Koole was partijvoorzitter van de PvdA en jarenlang senator en is nu emeritus-hoogleraar politieke wetenschappen. In zijn boek vertelt hij vanuit welke ideeën de democratische rechtstaat zich heeft kunnen vormen. Om vervolgens vast te stellen dat de zwakheden in de ene pijler van die rechtstaat niet zomaar kunnen worden gecompenseerd door de andere pijler te versterken. Toch legt Koole de nadruk op versterking van de democratische pijler.

De grootste verantwoordelijkheid daarvoor ligt bij volksvertegenwoordigers en partijen zelf. De enorme doorstroom van Kamerleden zorgt voor een gebrek aan ervaring. Die is broodnodig voor een effectieve controle van de regering maar ook om weerstand te bieden aan lobbygroepen. Bovendien is de macht van ‘onafhankelijke autoriteiten’ explosief toegenomen. Daarbij gaat het om zelfstandige bestuursorganen als de Autoriteit Persoonsgegevens, die niet vallen onder de ministeriële verantwoordelijkheid. 

Ook zet Koole ‘vraagtekens’ bij gerechtelijke uitspraken als de Urgenda-zaak. De vraag hoe snel klimaatdoelen moeten worden gehaald, is volgens hem een politieke afweging. Binnen de geldende staatsrechtelijke regels mocht de rechter een uitspraak doen, maar het verstoort wel het evenwicht tussen de twee pijlers. 

Inbedding van de democratie in rechtstatelijke kaders is cruciaal. Zoals dijken overstromingen helpen voorkomen, zo ‘draagt de inbedding van de democratie bij aan het beheersbaar houden van maatschappelijke ontwikkelingen’, schrijft Koole. ‘Maar de rivier moet wel kunnen blijven stromen’. Want als ‘dijken dammen worden, blijft er van de rivier weinig over en zal het water zich uiteindelijk een andere baan forceren’. In een tijd waar fundamentele vragen over onze democratie in talkshows meestal worden beantwoord door Gordon en Britt Dekker is dit toegankelijke, maar deskundige boek een verademing.