Na Haïti ging de knip dicht

December is kerstpottenmaand. Hoe genereus zijn gemeenten nog in crisistijd? Binnenlands Bestuur deed onderzoek onder de 25 grootste. ‘Vanwege de precedentwerking worden er geen donaties meer gedaan.’

Op voorstel van de raadsfractie van GroenLinks droeg Zuidhorn vorige maand 50.000 euro bij aan de nationale inzamelingsactie voor de Filipijnen. Was het geen mooi gebaar om de betrokkenheid van de kleine West-Groningse gemeente (18.000 inwoners) met de door de orkaan Haiyan getroffen eilanden te onderstrepen? Het kwam neer op bijna drie euro per Zuidhorner. Nee, vonden zelfs de meeste voorstemmers in de raad.

‘Alle donaties van overheden zijn belastinggeld. Als van burgers een bijdrage wordt gevraagd en alle overheidsorganen doen vervolgens ook nog eens een duit in het zakje dan draagt een burger vier maal bij aan een goed doel’, stelde de PvdA-fractie. Het CDA: ‘Onze eigen beleidsregels laten geen ruimte om hier tegen te zijn. Dat beleid is geformuleerd in een tijd dat de bomen tot in de hemel groeiden. Het is de hoogste tijd dit beleid tegen het licht te houden.’

Hoe staat het eigenlijk met de internationale solidariteit van Nederlandse gemeenten? Of houdt hun betrokkenheid, vaak mede een voortvloeisel van rond de jaren zeventig uit idealisme aangegane stedenbanden, tegenwoordig bij de gemeentegrens op? Binnenlands Bestuur besloot tot onderzoek. We stuurden eind november een enquête naar de 25 grote Nederlandse gemeenten met een vijftal vragen over recente donaties aan internationale goede doelen. Vinden zij dit in crisistijd nog steeds een gemeentetaak? Zijn de donaties in beleid vervat of gebeuren ze ad hoc? En wie besluit er uiteindelijk over: het college of de raad? Van 21 van de 25 gemeenten kregen we antwoord: een score van 84 procent die het verantwoord maakt zo een algemener beeld te schetsen van de huidige internationale solidariteit onder gemeenten.

Wat blijkt: van de 21 gemeenten voeren er twee (9 procent) een officieel donatiebeleid. Eindhoven beschikt over een ‘beleidskader gemeentelijke activiteiten bij internationale humanitaire rampen’, waarbinnen het college tot donaties tot een maximum van 1 euro per inwoner mag besluiten. Zaanstad heeft in 2013 een budget van 20.000 euro vrijgemaakt voor ‘internationaal beleid en betrekkingen’, dat binnen de millenniumdoelen aan het thema ‘schoon water’ moet worden besteed. Het grootste gedeelte daarvan ging op aan de aanleg van waterbronnen voor de cacaoverwerkende industrie in Ghana. Daarnaast werd dit jaar tot nu toe 1.000 euro aan Simavi en 500 euro aan War Child geschonken. Bij de overige gemeenten gebeuren donaties ad hoc op verzoek van de gemeenteraad – of helemaal niet. Een krappe meerderheid van elf gemeenten (52 procent) geeft aan de laatste jaren geen geld meer aan internationale goede doelen te hebben gegeven.

Cesuur
Bij opvallend veel gemeenten vormt de aardbeving op Haïti in 2010 de cesuur. Emmen, bijvoorbeeld, droeg destijds nog 100.000 euro aan noodhulp bij voor het getroffen Midden-Amerikaanse eiland. ‘Dit was tevens de laatste keer’, meldt de gemeente. ‘Het standpunt van het college is sindsdien, dan vanwege de precedentwerking er geen donaties meer worden gedaan.’ Ook voor Zoetermeer, Tilburg en Groningen was Haïti het voorlopige sluitstuk van de internationale solidariteit. Sindsdien werden er nationale inzamelingsacties gehouden naar aanleiding van zware overstromingen in Pakistan (2010), de tsunami bij de kernreactor van

Fukushima in Japan (2011) en de recente orkaan op de Filipijnen, zonder dat het kwartet gemeenten de portemonnee trok. Alle vier geven ze ook aan dat er geen budget voor noodhulp in de gemeentebegroting meer is opgenomen.

En dus moeten de Filipijnen vrijwel zonder Nederlands gemeentegeld aan de wederopbouw werken. Één grote gemeente stortte nog een bijdrage: Haarlemmermeer. Met een speciale reden: ‘Die actie kwam nadrukkelijk voort uit de stedenband en de vriendschapsrelatie die wij onderhouden met de Filipijnse stad Cebu’, zegt burgemeester Theo Weterings (VVD). ‘Cebu zelf is niet direct getroffen, maar de stad ligt op een eiland waar het oog van de orkaan overheen is getrokken. In onze gemeenschap leeft deze stedenband sterk. Dat konden we ook merken aan spontane inzamelingsacties onder de bevolking. We hebben als college meteen besloten om 50.000 euro aan noodhulp te schenken. In aanvulling daarop besloten we het door de bevolking ingezamelde bedrag te verdubbelen tot nog eens maximaal 50.000 euro.’

Zo schonken gemeente en inwoners van Haarlemmermeer in totaal tot nu toe 180.000 euro aan de Filipijnen. De inzamelingsactie werd breed opgepikt door de regionale pers. Haarlemmermeer benaderde daarop een aantal gemeenten in de regio met het verzoek ook een bijdrage te leveren. Tot op heden nog zonder resultaat, stelt Weterings.

Het sluit aan bij het huidige beleid van de meeste gemeenten. Enschede, bijvoorbeeld, dat in 2012 het Glazen Huis van de 3FM-actie Serious Request naar de eigen Oude Markt haalde (zie kader) en eerder nog aan giro 555 doneerde ter gelegenheid van de tsunami in Azië en de aardbevingen in Pakistan en Haïti, gaf geen geld meer aan de Filipijnen. Bewust niet. Donaties worden tegenwoordig getoetst aan de relatie tussen het getroffen gebied en de Enschedese bevolking (‘in hoeverre zijn inwoners van Enschede afkomstig uit de getroffen gebieden?’) en op aansluiting bij reeds in gang gezette particuliere initiatieven. Almere geeft aan incidenteel een kleine donatie te doen (dit jaar 500 euro) ‘als daarbij een relatie met de stad is’.

Ook bij een internationale ramp draait het in eerste instantie dus om regionale betrokkenheid. Alleen bij rampen met een ‘uitzonderlijk karakter’ kan de gemeenteraad van Enschede het college sommeren een donatie te doen. Kennelijk was de orkaan op de Filipijnen net niet uitzonderlijk genoeg.

Te weinig
Is het vreemd, die gemeentelijke terughoudendheid? Nee, vindt hoogleraar filantropie aan de Vrije Universiteit Theo Schuyt. ‘Als minister van Ontwikkelingssamenwerking Lilian Ploumen namens het rijk twee miljoen euro doneert aan de Filipijnen, dan roept heel Nederland dat het te weinig is.’ Ten onrechte, vindt Schuijt. ‘Zo’n inzameling is een particulier initiatief. Dat wil zeggen dat jij en ik en alle overige Nederlanders wordt gevraagd om los van onze belastingen wat extra’s te doen. Eigenlijk ben ik verrast dat sommige gemeenten nog steeds geld aan goede doelen geven. Ze zijn zélf al een goed doel, want algemeen nuttig. Ik vind dan ook dat overheden daarmee moeten stoppen. Het met een handtekening overmaken van een bedrag uit de gemeentekas, daar heeft de bevolking helemaal niet om gevraagd. En het is wel de door jou en mij betaalde woz-premie die daarvoor wordt aangewend.’

Burgemeester Geke Faber (PvdA) van Zaanstad kan zich in grote lijnen in de mening van Schuyt vinden. Het voor internationale doelen bestemde budget in haar gemeente werd bij het laatste Zaanse programma-akkoord in 2010 al met tweederde teruggebracht. En bij de besteding van de resterende 20.000 euro wordt sindsdien nadrukkelijk gezocht naar mogelijke samenwerkingsverbanden met de cacaoverwerkende industrie aan de eigen Zaan. Aan internationale noodhulp doet de gemeente Zaanstad niet. Faber: ‘Je kunt zeggen dat de raad met de milleniumdoelstelling impliciet heeft aangegeven dat het geven van noodhulp iets voor burgers en bedrijven is.’

Toch kunnen gemeenten daar nog wel wat van opsteken, vindt Schuyt. ‘Zoals grote bedrijven geld voor een goed doel inzamelen door collectebussen te laten rondgaan, zo moeten gemeenten dat ook gaan doen. Dat is de toekomst.’ Varianten hierop zijn bij een aantal gemeenten overigens al staande praktijk. De gemeente Dordrecht laat al haar ambtenaren jaarlijks kiezen of ze hun kerstpakket zelf willen houden of liever schenken aan een van de zustersteden. Onder meer Arnhem en Den Haag doen geen rechtstreekse donaties aan goede doelen, maar geven nadrukkelijk aan soepel om te gaan met vergunningen voor particuliere inzamelingsacties. En bij gelegenheid vond burgemeester Cees van der Knaap van Ede een paar maanden geleden een anonieme envelop op zijn deurmat. Inhoud: duizend euro. Een gemeentelijk woordvoerder: ‘Die is naar de voedselbank gegaan.’

Pragmatisme
Pragmatisme, dat viert bij veel gemeenten in donatieland dus hoogtij. Raakvlakken met de eigen bevolking, eventuele stedenbanden en het faciliteren en verder uitbouwen van lokale initiatieven vormen daarvan de gelegenheidsmotoren. En toch gaat het burgemeester Weterings van Haarlemmermeer niet altijd ver genoeg. Natuurlijk, hij spreekt namens een gemeente die Schiphol herbergt en waar ook veel expats neerstrijken – internationaler kan bijna niet. Maar toch: hij is het uitdrukkelijk met hoogleraar filantropie Schuyt oneens. Juist als gemeente moet je bij internationale rampen soms het voortouw nemen, vindt Weterings.

‘Onder onze bevolking bestaat al geruime tijd een actieve stroming die nastreeft dat wij als Haarlemmermeer ook een stukje verantwoordelijkheid nemen voor problemen over de grens’, zegt hij. ‘Het gemeentebestuur besloot twintig jaar geleden: als internationale initiatieven door de bevolking worden gedragen, dan ondersteunen wij die ook. Dat beleid is vervolgens in 2007 geëvalueerd. De vaste begrotingspost voor financiële steun na calamiteiten elders in de wereld is toen gesneuveld, maar het beleid werd juist nog eens onderstreept: als er ergens in de wereld een ramp gebeurt, dan moeten wij als gemeente Haarlemmermeer ad hoc een bijdrage leveren. Dat hebben we ook bij de tsunami in Japan in 2011 nog gedaan.’

En dus gaat er, ook bij die onverhoopte ramp straks in 2014, vermoedelijk nog steeds geld van de gemeente Haarlemmermeer naar de slachtoffers. Zal ook in zijn gemeente niet het gemor gaan klinken wat in Zuidhorn ook al klonk: dat de bomen ook in de Haarlemmermeer inmiddels niet langer tot in de hemel groeien? ‘Ja, ook wij hebben last van de crisis en sommige problemen die hier spelen zijn heel serieus’, zegt Weterings. ‘Maar het zijn wel problemen binnen de context van de westerse welvaart. Een welvaart die in schril contrast staat met die in andere delen van de wereld. Ik vind dat we als gemeente de taak hebben de kennis van onze bevolking daarover te vergroten. Dat doe je ook door te geven en daarover verantwoording af te leggen.’

75.000 euro voor Serious Request
De Nederlandse gemeenten droegen in totaal bijna 75.000 euro bij aan de laatste inzamelingsactie voor giro 555 van Serious Request in december 2012, inclusief giften van de VNG en de Nederlandse Vereniging van Gemeentesecretarissen. Gulste gevers waren Lelystad (10.000 euro), Hengelo (5.780) en de gemeenten Almere, De Ronde Venen, Hollands Kroon, Rotterdam, Stede Broec en Utrecht (elk 5.000 euro). Dit betreft opgetelde bedragen van particuliere initiatieven en gemeentelijke bijdragen.
Bron: Rode Kruis.

Het nieuwe doneren: contracting out
Nieuwe vormen van gemeentelijke charitatieve hulp duiken op. ‘Ik ken een voorbeeld van een cirkelbus in Voorschoten die vrijwel geheel wordt gerund door vrijwilligers’ zegt hoogleraar filantropie Theo Schuyt. ‘Daarmee is het ouderen­vervoer binnen de gemeente feitelijk gratis geregeld. Vervolgens zegt de gemeente: “Als we jullie jaarlijks een kleine donatie doen, kun je dan ook niet de gehandicapten erbij nemen?” Dat contracting out is een nieuwe trend bij gemeenten.’

Ook signaleert Schuyt dat gemeenten steeds vaker geld aan particuliere stichtingen schenken, die het op hun beurt onder de allerarmsten binnen de gemeente verspreiden. ‘Als de gemeente dat geld direct aan de inwoners schenkt, komen ze in een hogere inkomensschaal terecht en moeten ze het weer afdragen.’

Verantwoording
De BB-enquête ´Gemeenten en goede doelen´ werd eind november verspreid onder de 25 grote gemeenten. Dit artikel is gebaseerd op de ingevulde formulieren van Almere, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Den Bosch, Dordrecht, Ede, Eindhoven, Emmen, Enschede, Groningen, Den Haag, Haarlem, Haarlemmermeer, Leiden, Maastricht, Nijmegen, Rotterdam, Tilburg, Zaanstad en Zoetermeer.