Is formeren te leren?

Goede voorbereiding is het halve werk

De laatste decennia werd bij het rijk ongeveer 10 procent van de parlementaire tijd besteed aan de vorming van een kabinet. Ondanks deze tijdsinvestering van gemiddeld vier maanden haalden sinds 1977 maar zes kabinetten de eindstreep – en acht niet. Formeren en het proces van informeren dat daaraan voorafgaat, is kortom een kunst op zich.

Maar liefst 68 keer werd sinds 1945 een informateur aangesteld. Deze 39 verschillende personen waren bijna altijd eerder minister geweest – Tjeenk Willink is een uitzondering – en vóór Edith Schippers was er maar één eerdere vrouwelijk informateur. Een vrouwelijke formateur was er zelfs nog nooit. De VVD lijkt de meest geliefde coalitiepartner te zijn geworden.

Van oudsher is er de Nolens-doctrine dat het CDA alleen ‘in uiterste noodzaak’ met de PvdA regeert; wanneer er een coalitie mogelijk is met de VVD zónder de PvdA koos het CDA daar altijd voor, met maar één uitzondering, 1989. Sinds Paars en Rutte II lijkt ook de PvdA eerder met de VVD zaken te doen dan met het CDA. Waarom is deze schat aan gegevens die Van Baalen bijeenbracht van belang?

Kunnen lessen van het rijk uit het verleden worden gebruikt voor de pogingen in de toekomst zoals van Gerrit Zalm deze maanden of voor lokale collegevorming? Ten dele zeker. Aan coalitie- of collegevorming zitten immers procesmatige en rituele elementen die verder gaan dan een ‘rational decisionmaking model’, waarbij eenvoudigweg door een intelligente computer een coalitie kan worden berekend.

Voor de politieke en maatschappelijke acceptatie zijn logische, afgebakende en vooral herkenbare stappen nodig (‘formeren is faseren’). Inzicht daarin, een goed voorbereide ondersteuning door ambtenaren of raadsgriffiers, een zorgvuldige selectie van kandidaat-informateurs, spelregels over procedures en heel goed gevoel voor processen, alles wat kan helpen kortom om stabiele coalities te bouwen is nuttig en nodig als gereedschap voor hen die zo betrokken zijn bij de lokale coalitievorming.

Na het Dagboek van een onderhandelaar van Ed van Thijn is helaas maar weinig geschreven door insiders zelf. In zijn eerdere boek ‘De romantische boekhouder’ uit 2009 ging ook Zalm nauwelijks in op zijn eerste informatieopdracht in 1998. Misschien klimt hij later nog eens in de pen.

Kabinetsformatie, Carla Van Balen (red), Boom Uitgevers Amsterdam Zesde druk, gebonden, 2016, 2016 | ISBN 9789461054661 | 680 pagina’s, €34,90

Tips: verder lezen en kijken
KPMG en GITP maakten in 2010 samen een verkennend rapport over de wijze waarop collegevorming stapsgewijs zou kunnen plaatsvinden (Verantwoorde collegevorming)

Bas Denters deed in 2014 onderzoek naar lokale collegevorming via een enquête onder raadsgriffiers – te raadplegen via www.griffiers.nl  

Dutch data design maakte voor de Volkskrant in 2014 een kaart met alle coalities van gemeenten die nog steeds online is via Volkskrant – gemeentelijke coalities (https://www.volkskrant.nl/ kijkverder/VK240414Coalities/)

Hoewel geen formele partij doet BZK een beroep op nieuwe gekozen gemeenteraden de burgemeester een rol te geven bij de collegevorming, (via http://www. burgemeesters.nl/collegevorming)

Online biedt Netflix een achtdelige serie over Franse lokale politiek, ’Marseille’, waarin een burgemeester (Gerard Depardieu) de uitkomst van de aanstaande lokale verkiezingen wil sturen en het college bepalen – tot alles anders gaat dan gedacht.