Lokale wereldverbeteraars

Steeds meer gemeenten willen het hippe certificaat fairtrade. Niet alleen het gemeentehuis moet dan aan de Max Havelaarkoffie, ook lokale verpleeg­huizen en horeca. Niet altijd tot ieders genoegen. ‘Je ziet  een grote sociale druk op ondernemers.’ 

Rietsuikerklontjes uit Malawi, een pak chocolade uit Ghana en een blik met Max Havelaarkoffie uit Ethiopië; het zijn producten die je zomaar in een stadhuis van een fairtrade gemeente kunt aantreffen. Deze gemeenten hebben zich openlijk aan dergelijke producten verbonden. Ze willen ‘eerlijk delen’ in de aloude gedachte van ontwikkelingssamenwerking.

Zoals prins Claus in de jaren zeventig zei: ‘De wereld is als een cirkel met een streep erdoor. Boven de streep woont eenderde van de wereldbevolking met 87 procent van de welvaart en onder de streep woont tweederde met 13 procent van de welvaart. De wereld valt in twee stukken uiteen en dat moeten we tegengaan.’

Daar willen gemeenten iets aan doen door fairtrade – eerlijke handel met producenten uit ontwikkelings­landen – te ondersteunen. Niet alleen de gemeente zelf, maar ook particulieren, ondernemers en instellingen moeten hier dan aan geloven.

De Achterhoekse gemeente Lochem omarmde fairtrade onlangs nog. ‘Het initiatief kwam vanuit de wereld­winkels in onze dorpen. Het personeel benaderde het college om van onze gemeente een fairtrade gemeente te maken. We hebben het idee als collegevoorstel aan de raad voorgelegd’, zegt wethouder Thijs de la Court (GroenLinks).

In de gemeenteraad werd het voorstel unaniem aangenomen. Dat was begin oktober. ‘Wij hebben toen uitgesproken er alles aan te zullen doen om het predicaat fairtrade te krijgen Het was een logische stap, want onze raad stimuleert wel vaker maatschappelijke initiatieven. We zien nu al dat de wereldwinkels en zorginstellingen uit Lochem hun neuzen voor fairtrade dezelfde kant op hebben staan. De anderen zullen ongetwijfeld volgen.’

Aan de bak
In het komende jaar moet Lochem aan de bak, want je bent niet zomaar een fairtrade gemeente. De la Court: ‘Ambassadeurs van de wereldwinkels gaan hun producten aanbieden aan cafés, hotels en recreatie­bedrijven. De ondernemers moeten hierop overstappen. Zelf ga ik er in de lokale media aandacht voor vragen.’

Het is nog onzeker of veel onder­nemers zullen weglopen met fair­trade. De producten zijn meestal een tikje duurder dan ‘gewone’ producten. De la Court: ‘Zelf zou ik die discussie graag op lokaal niveau willen voeren. Voor ons als gemeente is het van belang dat wij het bedrijfsleven niet willen dwingen om hiervoor te kiezen. Niet wij, maar de mensen zelf hebben het stuur in handen’.

In Nederland zijn fairtrade gemeenten in opmars: in de afgelopen jaren hebben liefst 37 gemeenten deze titel gekregen. Dat komt door een campagne die sinds 2007 wordt gevoerd door organisaties voor ontwikkelingssamenwerking als ICCO en de Stichting Max Havelaar. Ze hebben het fenomeen fairtrade gemeente overgenomen uit Groot-Brittannië, waar sinds 2001 al honderden van dergelijke gemeenten zijn ontstaan. De organisaties richtten het landelijk bureau fairtrade gemeenten op, dat vanuit Culemborg opereert. Dit coördineert en ondersteunt de lokale acties.

De weg naar het verkrijgen van de titel ‘fairtrade’ is een tour de force. Het draaiboek: vanuit wereld­winkels wordt lokaal een werkgroep opgezet om een bepaalde gemeente mee te laten doen aan de actie. Deze groep vraagt de gemeenteraad om in te stemmen met het streven om fair­­­trade gemeente te worden. Nadat de raad het voorstel heeft aangenomen moet de gemeente snel omschakelen: voor­taan worden er zoveel mogelijk wereldwinkelproducten ingekocht. Zogeheten ‘eerlijke’ koffie, thee en suiker behoren dan al gauw tot het assortiment van het gemeentehuis. Ook moet de gemeente gaan handelden naar de principes van fairtrade zoals ‘het niet discrimineren van werknemers’.

Zichtbaar
Intussen benadert dezelfde werkgroep ondernemers, godshuizen en andere organisaties om zoveel mogelijk wereldwinkelproducten te gebruiken of in te kopen. Tevens komt er een website, waarop iedereen kan zien welke clubs en ondernemers fairtrade hebben omarmd. Binnen een jaar moeten de derdewereldproducten voldoende zichtbaar zijn in lokale winkels, horeca en instellingen.

Ten slotte moeten alle spelers het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen accepteren. Daarmee houden ze onder meer rekening met de effecten van hun handelen op ‘sociaal en ecologisch gebied’. Uiteindelijk oordeelt een ‘onafhankelijke commissie’ van het landelijk bureau of de gemeente zich echt fairtrade mag noemen. Als dat het geval is, komt er een feestelijke uitreiking met een oorkonde. Wie de titel eenmaal heeft, wordt elk jaar opnieuw door het campagnebureau gecontroleerd.

Groningen mocht zich in 2009 de eerste fairtrade gemeente van ons land noemen. Een eervolle zaak, vindt wethouder Jan Seton (CDA). ‘In 2006 zijn we een Millennium­gemeente geworden en zodoende vonden we het een goed idee om ook mee te doen aan het doel om fairtrade gemeente te worden’, zegt hij. Het karakter van de stad Groningen wordt volgens hem gevormd door ‘zelf doen’.

‘In de stad was al langer draagvlak voor eerlijke handel. In de gemeenteraad is er destijds geen discussie geweest over het idee om van Groningen een fairtrade gebied te maken. Het werd raadsbreed gesteund. Daarna zagen we dat we als gemeente weinig moeite hoefden te doen om ondernemers en organisaties te overtuigen.’

Toch moest er nog wat gebeuren. ‘We hebben vooral ingezet op het bestaande netwerk van duurzame ondernemers en instellingen in de stad, maar tijdens die campagnetijd heeft de werkgroep van de wereldwinkels de kar toch grotendeels getrokken. Als gemeente hebben we bij ondernemers de mythe van de dure fairtrade-producten kunnen doorprikken.’

Oorkonde
In 2009 nam toenmalig burgemeester Peter Rehwinkel (PvdA) de oorkonde in ontvangst. Sindsdien heeft de gemeente een regierol. ‘We hebben een ambtenaar die een halve tot één dag per week werkt aan fairtrade. Zij houdt zich onder andere bezig met de logistiek en activiteiten zoals modeshows. Verder onderhoudt zij contact met onze buur­gemeente Ten Boer, die in het afgelopen jaar ook fairtrade geworden is. Op termijn zou de ambtenaar een netwerk kunnen coördineren van Groningse fairtrade gemeenten.’

Niet overal is de jubelstemming over fairtrade gemeenten aanwezig. VVD-Tweede Kamerlid Ingrid de Caluwé is kritisch. ‘Ik vind het prima als dit soort initiatieven vanuit burgers en bedrijven op vrijwillige basis gebeurt, maar ik vind het niet oké dat je gemeenschapsgeld moet vrijspelen voor acties zoals die van de fairtrade gemeenten. Het moet ook geen must worden’, zegt ze. ‘Het kan zijn dat bedrijven door zo’n campagne en zulke websites een druk op zich krijgen gelegd. Zo van: de halve straat doet mee aan fairtrade, dus u moet ook meedoen.

Er wordt op dergelijke websites actief gecommuniceerd welke winkels en horeca-aangelegenheden al meedoen aan de actie. Dat lijkt mij voor kleine ondernemers niet altijd makkelijk. Die kunnen immers niet alleen maar fairtrade producten inkopen, want dat is vaak veel te duur.’

De Caluwé stelt dat gemeenten zich niet moeten bezighouden met fairtrade. ‘Deze campagne is gekoppeld aan de millenniumdoelen, waarin gemeenten zich moeten committeren aan ontwikkelingssamenwerking. We zien ook dat de Vereniging van Nederlandse Gemeenten actie voert om gemeenten te bombarderen tot millenniumgemeenten. Deze manier van campagne voeren lijkt erg op die van de fairtrade gemeenten. Ik vraag mij af waarom dit moet.’

Vreemd
Volgens de VVD is het geen taak van de gemeente om belastinggeld uit te geven aan de Derde Wereld. De Caluwé: ‘Wij zeggen: schoenmaker blijf bij je leest. En natuurlijk zijn gemeenten zelf verantwoordelijk voor hun eigen uitgaven zoals de aanschaf van fairtrade koffie. Maar het is vreemd dat gemeenten wel ambtenaren betalen voor de acties rond fairtrade, maar tegelijkertijd ook te hoop lopen tegen bezuinigingen vanuit het Rijk. Ze moeten dus goed nadenken of ze wel een speciale ambtenaar willen aanstellen.’

Ondanks de kritiek gaan de gemeenten Lochem en Groningen door met hun fairtrade project. ‘Zutphen is ook in de race voor de certificatie fairtrade gemeente. Met mijn collega aldaar heb ik een weddenschap lopen om andere buurgemeenten snel mee te laten doen’, zegt de Lochemse wethouder De la Court. Binnenkort kan buurgemeente Brockhorst een telefoontje van hem verwachten.

In Groningen wordt de balans van fairtrade elk jaar opgemaakt. ‘De voordelen van het project zijn moeilijk in cijfers te bevatten’, zegt wethouder Seton. ‘Wel zien we dat in Groningen het enthousiasme nog steeds groeit. Binnenkort komt er zelfs een fairtrade snackbar. Wij geven dat handen en voeten, en maken de mogelijkheden voor burgers en ondernemers zichtbaar.’

Hij verwerpt de kritiek van het VVD-Kamerlid. ‘In Groningen gaan we hier gewoon mee door. Wij kiezen er nadrukkelijk voor om iets te geven aan een goed doel. In het kader daarvan vinden we dat fairtrade goed is voor de stad en dus voor de wereld.’

Lekkere koffie?
De gemeente Groningen voldoet volledig aan fairtrade. Wethouder Seton: ‘Wij moeten het goede voorbeeld geven en dat willen we ook. Er gaat veel Max Havelaar­koffie rond bij de gemeente en dat vind ik heerlijke koffie.’ Ook in Lochem is er al wereldwinkelkoffie in het gemeentehuis. Wethouder De La Court: ‘Wij hebben al jaren fairtrade-koffie en ik moet toegeven dat niet al onze ambtenaren dat lekkere koffie vinden. Maar ze hebben geen keus.’ Zelfs in de Tweede Kamer is er al ‘eerlijke koffie’. VVD-Kamerlid De Caluwé: ‘Wij kunnen kiezen uit twee soorten koffie. Die uit de automaat vind ik niet erg lekker, maar op de begane grond van het Kamergebouw hebben we een coffee corner en die koffie smaakt vele malen beter. Deze koffie is fairtrade. Ook kunnen we fairtrade thee en chocolaatjes krijgen. Die zijn best lekker.’

Millenniumgemeenten
De beweging millenniumgemeenten is een paar jaar ouder dan die van de fair­trade-gemeenten, maar heeft een vergelijkbare campagne. Burgers kunnen een team oprichten, die de gemeente klaar moet stomen voor de millenniumdoelen. Dit zijn acht doelen die in 2000 door de Verenigde Naties zijn aangenomen voor het uitbannen van de wereldzijde armoede en ongelijkheid. Ook het verbeteren van het milieu heeft hierin een plek. Volgens het VN-plan moeten alle doelen uiterlijk in 2015 zijn gehaald.

Vooralsnog ziet het ernaar uit dat dit op wereldschaal niet gaat lukken, maar in Nederland hebben 157 gemeenten zich aangesloten bij de club van millenniumgemeenten. Deze gemeenten begroten elk een budget om acties en goede doelen te steunen. Dit gebeurt op allerlei vlakken. Zo heeft de gemeente Hoorn onlangs een stagiair uit Nepal laten overkomen en plant de gemeente Hoogeveen een  ‘millenniumbos’ met driehonderd bomen. De gemeente Utrecht heeft zelfs een jaarlijks terugkerende millenniumdag.