Rianne Donders: ‘We moeten niet naïef zijn over populisme’

Half oktober stapte Rianne Donders op als burgemeester van Roermond. Ze vond het verschil in opvattingen tussen haar en meerderheid van de gemeenteraad ‘onoverbrugbaar’, waardoor ze haar opdracht als burgemeester niet volledig kon invullen. ‘Er wordt geknaagd aan de wortels van de democratie.’

Eén voorwaarde stelde Rianne Donders voor het interview: dat het niet meer gaat over Jos van Rey, maar ‘een abstractieniveau hoger’. ‘Ik wil niet klinken als een natrapper, want dat ben ik niet. Ik ben vertrokken om ruimte te maken voor een noodzakelijke verandering. Daar hoort natrappen niet bij.’ Dat hogere abstractieniveau was inderdaad de reden om Donders, ex-burgemeester van Roermond, te spreken in ‘haar laatste interview over dit onderwerp’. Toch kunnen we niet om Van Rey heen.

U bent toch vertrokken, omdat men in Roermond niet aan die verandering van de bestuurscultuur wilde die onder Van Rey is ontstaan?

‘Dat beeld is een eigen werkelijkheid geworden, maar het is veel complexer. Die cultuur is in enkele decennia ontstaan. Een resultaatgerichte cultuur, gericht op ondernemers, geld en werkgelegenheid. Resultaten die in de praktijk veelal door dezelfde partijen werden gerealiseerd of aangejaagd. Daar gaat die veroordeling ook over. In de tijd voor de inval van de Rijksrecherche in 2012 zijn de bakens platgelegd of genegeerd die bestuurders moeten helpen om scherp te blijven op rollen en processen, en om de grens tussen integer handelen en daadkrachtig besturen niet te overschrijden. Zonder oor voor tegenspraak is er geen correctie meer. Die bestuursstijl wortelde zich in alle gremia. Er verschenen voor 2012 al rapporten over, maar daar is te weinig mee gedaan. De succesfactor van dit bestuur was groot. Dat bleef zo tot die inval, die plaatsvond omdat er informatie was gelekt door Van Rey aan kandidaten in de procedure voor de burgemeestersbenoeming. Pas twee jaar later kwam het vervolgen voor witwassen, fraude en corruptie. Het duurde lang. Die discussie over wel of geen terechte inval bleef hangen en duurde tot de onherroepelijke uitspraak van de Hoge Raad in 2019.’

Hugo Logtenberg schreef in zijn NRC-column dat u andere gemeenten kent waar ongeremd populisme tot dezelfde problemen leidt als in Roermond. Welke?

‘Dat zeg ik niet. Maar er zijn veel vormen van. Hier keerde een veroordeelde wethouder terug in het college. Intussen loopt er een vraag in Den Haag: als Richard de Mos wordt veroordeeld, lijkt het op de Roermondse situatie. De Mos is ook resultaatgericht, waarschijnlijk uit een goed hart, maar die vermenging van rollen is een parallel met Roermond. Dat je grenzen niet bewaakt en zelf dingen gaat regelen. Je moet er lessen uit trekken en kritisch zijn op hoe je dingen regelt. Dat geldt ook voor de ambtelijke organisatie. Als er ambtelijke adviezen lagen, werd er toch anders besloten dan werd geadviseerd. Dat komt overal weleens voor en het bestuur mag dat gemotiveerd doen. Maar als het structuur wordt, dan vlakt het ook de advisering af.’

Wat verstaat u onder ongeremd populisme?

‘De grens tussen iemand willen helpen en cliëntelisme, zoals met vergunningen. Je laat een advies schrijven dat het kan of niet kan, en doet het dan toch. Als dat de structuur wordt, ga je mensen aan je binden. De volgende stap is: ik beloof dat ik dat voor jou ga regelen. Dan is het algemeen belang in het geding, terwijl het bestuur er daarvoor zit. Bij al dat individualisme raakt het algemeen belang ondergesneeuwd. We verliezen een gevoel van saamhorigheid. Het “ieder voor zich” maakt ons niet sterker, maar kwetsbaarder. Als de politiek verder individualiseert, maak ik mij zorgen over mensen waarvoor het niet vanzelf gaat. Als zij zich niet aangehaakt voelen, wordt de hang naar de sterke man groter en het vertrouwen in de politiek kleiner. Politiek moet verbinden; dat doet het nu niet. De afhakende kiezers zijn een belangrijk signaal. Waarom gaat iemand niet stemmen? Omdat hij denkt dat het niets uitmaakt.’

Wat is het gevaar van de naïviteit over het ongeremde populisme?

‘Het gevaar is dat het polariseert. Het roept op tot voor of tegen iemand of iets te zijn en drijft mensen uit elkaar. Het gaat over voorkeursbehandelingen en beschadiging en draagt niet bij aan het meest kritisch kijken naar wat het beste is voor de gemeente. Het negeert het algemeen belang en richt zich op gunsten en diensten. Het vergroot de kwetsbaarheid van mensen die in de politiek actief willen zijn. Dat leidt tot minder inbreng in politieke discussies, of erger, zwijgen. Als mensen zwijgen of niet meer durven te spreken in politieke debatten, ambtenaren niet meer vrijuit adviseren of bewegingen die niet goed voelen niet meer durven te benoemen, vervlakt de politiek. Dan wordt het de speelbal van een selecte groep die zichzelf in stand houdt. De stem van het volk gaat over veel meer dan over schreeuwers alleen. Het gaat om degenen die we niet horen. Als we vertrouwen willen houden in de politiek en in de overheid, moeten we die verbinding met de totale samenleving blijven maken.’

Waar roept u bestuurlijk Nederland toe op?

‘Er wordt geknaagd aan de wortels van de democratie. We moeten beschermen wat ons dierbaar is. Dat is een breed palet: lokale partijen, kwaliteit van de raad, integriteit, omgaan met vertrouwen en respect. We moeten erover spreken. Dat beperkt zich niet tot de gemeente. Wat willen we met het bestuur? Welke waarden vinden we belangrijk? Worden die goed beschermd? Zonder actie is de democratie kwetsbaar.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 22 van deze week.