Burgemeesters geïnstrueerd in depolarisatie

Met het oog op de te handhaven coronamaatregelen, de daaraan gekoppelde maatschappelijke onrust en de jaarwisseling heeft polarisatiedeskundige Bart Brandsma de Handreiking Depolarisatie opgesteld. Deze handreiking aan Nederlandse burgemeesters geeft duiding aan een aantal nationale polariserende ontwikkelingen en een advies op (gezamenlijke) strategie.

Gevoelsdynamiek
De handreiking, opgesteld in opdracht van het Veiligheidsberaad, het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), is een werkdocument en moet handvatten bieden voor communicatie vanuit de gemeente. Iedere burgemeester draagt immers bij aan de ‘landelijke gevoelsdynamiek’. ‘Lokale incidenten en/of interventies van een burgemeester kunnen zomaar de landelijke dynamiek doen kantelen, zoals landelijke ontwikkelingen ook zomaar de lokale wij-zij-stemming kunnen versterken of zelfs de aanzet geven voor incidenten.’

Stille midden
Incidenten zoals de avondklokrellen of de 2G-rellen van een paar weken geleden worden genoemd als recente aanleiding. Zij dagen bestuurlijk Nederland uit ‘telkens te verkennen welke interventies passen, wat polariseert en wat depolariseert?’. In het document wordt het belang benadrukt van niet meegaan in het wij-zij-denken en het afstemmen van communicatie op het ‘stille midden’. ‘Hopelijk helpt zijn visie bij het bereiken van eensgezindheid en verbinding in jullie gemeenten’, schrijven de drie voorzitters in de bijgaande brief. Het document is geen eindproduct. ‘In de komende tijd willen wij updates verzorgen, om praktijkvoorbeelden en nieuwe inzichten met elkaar te kunnen delen.’

Adviezen
De adviezen van Brandsma borduren uiteraard voort op zijn boek ‘Polarisatie, inzicht in de dynamiek van het wij-zij denken’. Het eerste advies is om interventies te maken, in taalgebruik en uitvoering, die de retoriek van wij-zij denken niet bevestigen of versterken. ‘Lever daaraan geen brandstof als dat niet nodig is.’ Stem de communicatie af op ‘het stille midden’. Benut ook de positie ‘boven de partijen’, normstellend en handhavend, naast een positie ‘leiderschap over het midden’. Het derde advies is om het team, de strategie- en communicatieadviseurs mee te nemen in dit denkkader en in de inhoud van de handreiking. ‘Depolarisatie-strategie vergt consistentie.’

Wij-zij dynamiek
Burgemeesters dienen twee vragen te beantwoorden: hoe acteer je op de polen? En hoe bind je het midden? Brandsma legt uit dat conflict en polarisatie niet hetzelfde zijn en elk een andere aanpak vergen. Een conflict is altijd ‘contained’, plaats- en tijdsafhankelijk, terwijl polarisatie dat juist niet is. ‘Polarisatie is een gedachtenconstructie; wij-zij denken.’ De adviezen van het OMT, Catshuissessies, persconferenties, met alle debat en discussie die steevast volgen beschouwt Brandsma ook als ‘conflicten’ die kunnen bijdragen aan een opkomende ‘wij-zij dynamiek’. ‘De wijze waarop bestuurders zich in hun conflictmanagement daarbij uitdrukken heeft effect op polarisatie.’

Gut feeling
Maar de ‘gevoelsdynamiek’ wordt gekleurd door aanvullende incidenten en conflicten, zoals de toeslagenaffaire, de formatie die nog niet lukt, het vuurwerkverbod, de zwarte piet-discussie, het NTA-rapport met vermeende overheidsinfiltratie van moskeeën en een verhoogde gasprijs. Wij-zij denken steunt vooral op gut feeling. ‘Dat nemen we als bestuurders waar bij anderen, maar als burgemeester denken en acteren we zelf onvermijdelijk ook vanuit wij-zij’s, bewust of onbewust.’

Morele retoriek
Vervolgens noemt Brandsma drie voorbeelden van wij-zij denken, zoals ‘Weldenkend, democratisch Nederland’ (Wij) versus ‘populisten’ en extreemrechts (Zij). Bestuurders die zich tegenover het wangedrag plaatsen en termen als ‘idioten’ bezigen. ‘In dit wij-zij schema is een sterke morele toon aanwezig, het stellen van de norm gaat vergezeld van morele veroordeling en sterke morele retoriek. Dit wij-zij schema is daarbij het impliciete vertrekpunt.’ Eenzelfde schema wordt benut vanuit de tegenpool: ‘Het systeem’ (Zij) versus ‘de vrijheidsstrijders’ (Wij). De laatsten spreken over dwang en drang, over een 'elite', die wordt ondersteund door fake nieuws en media. Ze hanteren strijdvocabulaire en willen polarisatiedruk uitoefenen op het midden.

Weg uit frame
De wij-zij schema’s versterken hetzelfde grondpatroon, wat Brandsma de ‘gevoelsdynamiek’ noemt: de elite versus het volk. Je hoeft als burgemeester niet op de tegenpool ‘elite’ te staan, maar kunt daar wel worden gepositioneerd. ‘De grote bestuurlijke uitdaging is om weg te komen uit dit frame, dat wordt beheerst door krachten die een retoriek bezigen waarin woorden als 'verraad' gemakkelijk worden gebezigd.’ De intenties van bestuurders hoeven er niet mee overeen te komen, maar het track record van ‘de elite’ heeft de afgelopen jaren vele spanningen laten zien (met boeren, rond de energietransitie, aardbevingen etc). Het idee is dat ‘de elite’ niet begrijpt wie ‘het volk’ is en wat het nodig heeft. ‘Zo beweegt de gevoelsdynamiek zich weg van de inhoud waar het mee begon: corona.’

Leiderschap over het midden
Brandsma toont een polarisatiekaart waarin de burgemeester de rol van bruggenbouwer krijgt toebedeeld ‘met alle valkuilen van dien’. Deze rol is echter noodzakelijk, maar de burgemeester moet ook een andere rol spelen. Met handhaven, uitleggen en de norm stellen gaat immers veel aandacht naar de ‘polen’. Maar de zorg in polarisatie, gericht op depolarisatie, moet uitgaan naar het midden en de ‘joiners’. Bestuurders kunnen het wij-zij onbedoeld bevestigen, door tegenpolen belangrijker te maken dan het midden. ‘Als het midden lang genoeg niet wordt gehoord, erkend, dan is het vatbaarder voor polarisatiedruk. Dan gaat het kiezen. Bestuurlijke interventies moeten daarom rekening houden met zowel de polen als het midden. Dat vergt een ‘leiderschap over het midden’.’

Uitluisteren
Krediet op de middenpositie is dan nodig en dat krijg je alleen door een andere stijl, luisteren en de verhalen van het midden duiden en (door)vertellen. Daarvoor moet je wel het midden kennen. Dat noemt Brandsma de hamvraag voor depolariseren. ‘Wat is hun vraagstuk, wat is hun dilemma, hun verlangen, wat is het spanningsveld van het midden?’ Je vindt dat door het zich altijd onzichtbaar houdende midden ‘uit te luisteren’. ‘Het midden wil erkenning van het eigen spanningsveld. Dat is niet “een mening”; het is hun vraagstuk. Dat spanningsveld is nu steeds “mijn persoonlijke offer tegenover die overbelaste zorg”. ‘Een herhaalde uitleg (overkill) over beschikbare ic-capaciteit die ons dwingt van onze vrijheden af te zien, doet geen recht aan drijfveren en spanningsvelden in het midden.’

Meer empathie
Men wil gezien en erkend worden: minder uitleg, minder directie, minder ratio, meer empathie, luisteren en het dragen van het rijke verhaal van het midden. Zowel de bruggenbouwerspositie als ‘leiderschap over het midden’ zijn vereist om polarisering tegen te gaan, maar de laatste dient te worden versterkt. Dat kan op een aantal manieren. Markeer de overgang van controle over het virus naar omgang met het virus. Benadruk naleving, maar vraag ook naar vindingrijkheid en inspiratie: hoe houd u het vol? Of: hoe kan het dat het u niet lukt?

Erkenning
Ga niet in de ‘afwachtmodus’ zitten, want het gaat voorlopig niet over, dus speel daarop in en spreek als gemeente ‘veerkrachtspecialisten’, zoals huisartsen of sportscholen, aan als bondgenoten en wees zelf bondgenoot als gemeente. En stap van ratio naar empathie. Erken de mensen in het midden die constructief blijven. Stel niet de oplossingen centraal, maar het ‘eigen’ vraagstuk van het midden. Dat werkt bindend. ‘Het is niet nodig antwoorden te geven, mensen willen erkend, gezien en herkend worden. Dat kan alleen door naar ze te luisteren. Door ook hun verhalen door te vertellen.’

Visie en durf
Verder zijn uitleggen en feiten nodig, maar ook dragende verhalen over families die hun geschilpunten hanteren en over hoe onze samenleving gaat veranderen als we leven met corona. ‘Dat vergt visie en durf.’ Burgemeesters kunnen dan een voorbeeld zijn, sluit Brandsma af. Ze kunnen hun eigen dilemma’s delen. Ook dat werkt bindend. Oplossingen bieden hoeft dan niet, het is veel belangrijker om solidariteit zichtbaar te maken. ’Dan ontstaat de gevoelsdynamiek die we nodig hebben: “Het is een beproeving, maar we kunnen dit aan”.’