Er komt een heet decennium aan

Eind vorige eeuw weegt de bureaucratie zwaar. Gemeenten worden te duur. Extra uitvoerende taken worden op hun bord gedropt. Marktwerking moet. Het geloof in globalisering doet de rest. Wat klinkt als filiaal van het Rijk handiger dan zaken op afstand zetten. Niet om een probleem op te lossen maar om ervan af te komen.

Inwoners wordt niks gevraagd. Wel krijgen ze te horen dat alles door concurrentie goedkoper en beter wordt. Dat spreekt aan. Meekomen in het grote Europa vraagt plotseling juist om concentratie. Alleen grote bedrijven zouden goedkoper en efficiënter de inwoners bedienen. Intussen zijn zo bijna alle cruciale nutsvoorzieningen in ongesplitste – soms buitenlandse – handen. Klantcontact loopt via een geautomatiseerd callcenter. Overheden mogen alleen nog sfeersnuiven.  

Op zich is marktwerking geen gekke gedachte. De markt zou immers bedrijfsmatig werken. Naïef slaan gemeenten aan het privatiseren. Bestuurders zouden hoog genoeg op de deugladder scoren dat ze het geprivatiseerde machtsverschil niet in hun eigen graaivoordeel zouden omzetten. Ook een goedbedoelde democratische impuls is de komst van het dualisme. Raadsleden gaan kadervragen stellen als ‘wat is het probleem’ en ‘wat willen we eigenlijk’. College en ambtenaren gaan antwoord geven op de vragen ‘hoe doen we dat’ en ‘wie doet wat op welk moment’.

Zo ziet de regisserende gemeente het licht. Logisch ook. Eén van de drie regieprincipes is effectief opdrachtgeven. Daar de markt amoreel is dient een strikte overheidsregie als voorwaarde voor het dienen van het publieke belang. Daar zijn deskundige regie-ambtenaren voor nodig. Dan praten we over medewerkers die weten hoe de democratische rechtstaat werkt en tegelijk de mores van de markt kennen. Hier gaat het faliekant mis. In plaats van te investeren worden kennis van inhoud en systeem afgebouwd.

Maar ook regie door samenwerken met geprivatiseerde ketenpartners valt tegen. In plaats van ambtelijk soebatten vraagt dit om verbinden van partijen met uiteenlopende belangen. En wel zonder hiërarchische sturing. Met elke ketenpartij een eigen verantwoordelijkheid is ook hier systeem- en inhoudskennis cruciaal. Regisseurs zonder kennis van ‘hoe maatschappelijke vragen centraal te zetten’ kunnen verschillende organisaties simpelweg niet aan elkaar knopen. Dit gebrek aan kennis bij veiligheid-, zorg- of ruimtelijke ketens heeft intussen bij veel gemeenten desastreus toegeslagen.

Terwijl het maatschappelijk middenveld versplintert komt de participatietrend in zwang. Hierbij is een derde regieprincipe van belang. De zorg dat individuele burgers deelnemen aan het meebepalen van het publieke belang. Om nieuw beleid te ontwikkelen vraagt de gebruikssnelheid via sociale media om moderne netwerkdeskundigheid. Pracht recent voorbeeld is het effectueren van het vuurwerkverbod nu meer dan de helft van de samenleving hier voorstander van is. Puur het ontbreken van strategische communicatiekennis met inzet van moderne middelen maakt het gestuntel fascinerend.

Overheden met tekort aan regiekennis en -vaardigheden hebben intussen nog lege briefjes in te brengen. We zien daardoor ruim baan voor beleidsbepalende marktpartijen of louche ‘Koninklijke Bernhard’-types die hun zaakjes wel regisseren. Gemeenten verworden tot een amateurtoneel waar dagelijks wordt getoond hun oplopend tekort aan woningen en groeiende zorgwachtlijsten niet de baas te kunnen. Machteloos werken ze dagelijks mee aan de razendsnelle groeitegenstelling tussen ‘haves’ en ‘havenots’.

Geen wonder dat boeren, leraren, klimaatgelovigen, pensioenberoofden, zwartepietactivisten of verpleegkundigen zich mobiliseren. Nu krijgen gemeenten ook nog energietransitie, klimaatdoelstellingen, bodemdaling, digitalisering van de samenleving en asielzoekers op hun dak. We gaan een heet decennium tegemoet.

Piet van Mourik