Bevoegdheden Eerste Kamer zijn glashelder

Dit voorjaar voorspelde ik in NRC Handelsblad dat de kans aanzienlijk is dat het kabinet-Rutte II in de maand november ten val komt. Dergelijke voorspellingen zijn in de regel uiterst speculatief, maar sinds het voorjaar zijn de aanwijzingen voor een kabinetscrisis alleen maar toegenomen. De verhouding van de Eerste Kamer jegens het kabinet is veel moeizamer geworden. 

Van diverse zijden wordt echter beweerd dat het zo’n vaart niet zal lopen en wel vooral omdat de Eerste Kamer het vast niet zal aandurven om door te bijten. Daarnaast wordt nog steeds beweerd dat de Eerste Kamer ook niet de mogelijkheid heeft om het kabinet existentieel voor de voeten te lopen. Een prominent woordvoerder van die gedachte is de emeritus hoogleraar Staatsrecht en vroegere senator Erik Jurgens. 

In NRC Handelsblad reageerde Jurgens in die geest op mijn bijdrage en in een uitzending van Buitenhof van 25 augustus j.l. werd die opvatting nog eens door hem over het voetlicht gebracht. Volgens Jurgens zou er een regel van staatsrechtelijk gewoonterecht bestaan waaruit voortvloeit dat de Eerste Kamer zich uiterst terughoudend moet opstellen. Dat zou tot gevolg moeten hebben dat voorstellen die voor een kabinet cruciaal zijn niet om louter politieke redenen zouden mogen worden verworpen.

De komende maanden moet bijvoorbeeld over het pensioenplan van het kabinet worden besloten, met daarin een bezuiniging van ongeveer 3 miljard euro.  De verzamelde oppositie heeft al weten dat men hier niet mee akkoord zal gaan. Alleen het CDA heeft via Elco Brinkman nog een muizengaatje opengelaten. Stemt het CDA evenwel in met het plan dan zal de electorale winst die Buma met zijn oppositierol ondertussen heeft bereikt als sneeuw voor de zon wegsmelten. Want vooral het CDA zal dan verantwoordelijk worden gehouden voor de pensioen­kortingen.

In de opvatting van Jurgens nu is een verwerping van een essentieel onderdeel van het regeringsbeleid – zoals het onderhavige pensioenplan – uit den boze en staatsrechtelijk niet toegestaan. Maar wat is dan het criterium? Welk plan is essentieel? Waren de verwerpingen van de Eerste Kamer in de nacht van Wiegel (referendum) en de nacht van Van Thijn (gekozen burgemeester) dan misschien niet essentieel? Kortom: de redenering berust geheel op drijfzand en kan in geen enkel opzicht overtuigen. Er is maar één conclusie mogelijk: Jurgens vliegt hier staatsrechtelijk geheel uit de bocht.

In dezelfde uitzending van Buitenhof opperde de Leidse hoogleraar Staatsrecht  Wim Voermans nog enkele andere uitwegen. In de eerste plaats zou bij een dergelijke verwerping het kabinet de Eerste Kamer kunnen ontbinden. Dat zou kunnen leiden tot de afvaardiging van andere senatoren naar het Binnenhof en een mogelijke correctie van de politieke verhoudingen door een andere restzetelverdeling. Hoewel dit geen staatsrechtelijke onzin is, betreft het wel een geheel kansloze route. Een andere restzetelverdeling speelt zich af binnen de oppositie, dus dat schiet niet op en overigens zullen de verhoudingen dezelfde blijven. Resultaat: een grote blamage voor een aldus handelend kabinet.

Ook het voorstel van Voermans om een verworpen voorstel meteen via de Tweede Kamer opnieuw in te dienen – al dan niet enigszins aangepast – is politiek naïef. De zaak wordt nog meer op scherp gezet en de Eerste
Kamer zal zich op die manier niet het riet in laten werken. Al met al is het beeld betrekkelijk helder. Het staat de Eerste Kamer vrij om welke redenen dan ook over te gaan tot het aannemen of verwerpen van kleine en grote voorstellen. Dat de Eerste Kamer in de regel vooral pleegt te letten op juridische en doelmatigheidsaspecten laat onverlet dat bij ieder voorstel ook politieke overwegingen een rol kunnen spelen. Zo zit het systeem in elkaar en dat is altijd zo geweest.

En als dan inderdaad het kabinet-Rutte II deze herfst in de problemen komt, dan moeten de tranen snel worden gedroogd en worden bezien of via een reconstructie of nieuwe verkiezingen een uitweg kan worden gevonden. Een en ander zal in ieder geval betekenen dat toekomstige kabinetten niet opnieuw een dergelijke weeffout zullen laten ontstaan. Vooral dat is dan de winst die kan worden geboekt.