‘Je gaat denken in goed en kwaad’

Angst is een slechte raadgever. Dat bleek maar weer tijdens de coronacrisis, zegt Edwin Zasada in zijn boek over angst, onzekerheid en vrijheid. ‘Angst verstoort rationaliteit en leidt tot een tunnelvisie. We richten ons op de dreiging en zien de wereld eromheen niet meer.’

Corona, weet u nog? Doodsbang waren we, voor alles en iedereen. Zelfs nadat we volop waren ingeënt, ging ons land eind 2021 op slot. Omikron, weet u nog? Stonden we vast op de A12 bij Antwerpen. En of we met Kerst ons kroost wilden weghouden van opa en oma. Laten we die afschuwelijke tijd maar snel vergeten. ‘Laten we dat vooral níet doen’, zegt Edwin Zasada, auteur van Homo Timidus: over angst, onzekerheid en vrijheid. ‘Want uit angst voor corona hebben we wel mooi onze democratische principes op het spel gezet.’

De ex-militair beschrijft in het kloeke boek de rol en waardering van angst (en moed) door de eeuwen heen en stelt vast dat er vandaag de dag minder is om bang voor te zijn, maar dat we angstiger zijn dan ooit. Alles baart ons zorgen, alles is een crisis. Angst in het bestuur leidt tot verlamming (we noemen dat dan risicomijdend gedrag), of tot doldrieste controlemaatregelen. ‘En dan ruilen we onze vrijheid, weerbaarheid en autonomie in voor een symptomatische aanpak van fysieke en sociale onveiligheid’, aldus Zasada.

Verlamming en doldriestheid zijn twee uitersten, maar ze hebben gemeen dat ze geen ruimte bieden aan nuchterheid, creativiteit en doeltreffendheid. Hoewel zijn boek over veel meer gaat dan de coronacrisis, is zij volgens hem hiervan een goed voorbeeld. Angst leidde tot een vertekend beeld van de werkelijkheid en tot controlekramp. Terwijl we in Maastricht vanaf het bomvolle terras van Café Zuid uitkijken over de Maas, herinnert helemaal niets aan de coronatijd. We denken er niet meer aan, hebben het collectief achter ons gelaten.

‘Vreemd eigenlijk hè’, zegt Zasada’, ‘want het tempo waarin we onze vrijheden hebben opgegeven, ethische principes hebben verloochend, psychische schade hebben aangericht en polarisatie hebben veroorzaakt, is ongekend.’ En dat allemaal omdat we voorbij zijn gegaan aan de aloude les dat angst een slechte raadgever is. Zasada: ‘Angst is een slechte raadgever omdat het leidt tot een tunnelvisie. Of het nu om corona gaat, of om de oorlog tegen het terrorisme, angst slokt een groot deel van onze cognitieve capaciteit op. We richten ons op de dreiging en raken daar bezeten van. De dreiging lijkt daardoor alleen maar groter te worden, terwijl ons vermogen om rationeel te denken op een waakvlammetje wordt gezet.’

Brein

En dat is in de coronatijd gebeurd, zegt Zasada. ‘De mens is van nature een emotioneel wezen en dat heeft te maken met de manier waarop ons brein werkt. Veel vaker dan niet is er eerst een emotie en bedenken we de ratio er later bij, ook al denken we zelf van niet. Woo-verzoeken laten zien dat beleidsmakers aan precies dezelfde reflex leden, ook al werd er naar ‘de wetenschap’ verwezen. We maakten een pessimistischer inschatting van risico’s, die zich vervolgens via de sociale aanstekelijkheid van angst naar alle uithoeken van de samenleving verspreidden.’ Niet verwonderlijk dat verschillende maatregelen nauwelijks effect hadden, maar wél grote nadelen hadden, aldus Zasada. Hij vindt de lockdowns daarvan een goed voorbeeld.

‘Ze werden besproken in het Outbreak Management Team, maar daarin zaten vrijwel alleen experts op het gebied van infectieziektebestrijding. Je kunt geen complexe crises oplossen door er vanuit één perspectief naar te kijken.’

Bij het oplossen van complexe problemen heb je meer inzichten nodig, niet minder, aldus Zasada. ‘De ellende is dat wij evolutionair gekalibreerd zijn op precies het tegenovergestelde. Het enige wat er nodig is, is een beetje angst of onzekerheid en we vervallen in tunnelvisie en groepsdruk. We kennen allemaal wel het gevoel dat we in tijden van stress slecht kunnen luisteren naar anderen. Hoe meer stress, des te minder tegenspraak we dulden. Stress en angst hebben dezelfde invloed op beleidsmakers. Ook voor hen wordt onder die omstandigheden logisch denken heel moeilijk.

Als angst regeert vlucht het verstand. En dus keken we vreemd op toen het aantal zelfmoorden onder jongeren opliep, kinderen in hun ontwikkeling werden geremd en de economie gigantisch werd verstoord, met de bijbehorende armoedestimulerende inflatie. Het Institute of Economic Affairs concludeerde op basis van een grootschalige studie naar lockdowns in Amerika en Europa dat zij hebben gezorgd voor een reductie van slechts 3,2 tot 10,7 procent van het aantal coronaslachtoffers. Hun conclusie: de lockdowns waren de grootste beleidsfout uit de moderne tijd.’

Controle

Angstige beleidsmakers mogen hun verstand hebben verloren, maar als de ziekenhuizen waren overspoeld met coronalijken, dan waren de poppen pas echt aan het dansen geweest. Logisch dat bestuurders dat risico niet wilden nemen.

Zasada: ‘Natuurlijk wil je geen onnodige risico's lopen. Maar het is de vraag of je onder invloed van angst, stress en tijdsdruk wel goede beslissingen kunt nemen. Daarom worden er draaiboeken voor dergelijke situaties opgesteld, zodat je in alle redelijkheid verschillende belangen kunt meenemen en meer ruimte hebt voor rationele afwegingen. Maar een in 2019 gepubliceerd rapport van de WHO over de effectiviteit van maatregelen bij een pandemie is niet gebruikt. Lockdowns, avondklokken en controlepassen komen er niet in voor, terwijl bron- en contactonderzoek, screening aan de grenzen en quarantaine na contact met een besmet persoon onder het kopje ‘onder geen enkele omstandigheid aanbevolen’ stonden.’

Zasada typeert de coronacrisis als een ‘wicked problem’, een venijnig probleem waarbij iedere oplossing voor nieuwe problemen kan zorgen. ‘Vooral bij dat type problemen is een zorgvuldige afweging vanuit meerdere disciplines noodzakelijk. Wij hadden juist de kracht van de democratie moeten benutten en open moeten staan voor andere ideeën’, zegt Zasada. Dat dit niet is gebeurd, komt omdat een angstige samenleving in tijden van onzekerheid maar één ding wil: controle.

Zasada: ‘We kunnen niet goed tegen onzekerheid. We proberen op allerlei manieren greep te krijgen op wat er om ons heen gebeurt. Dat hebben we tijdens corona gedaan met lockdowns, avondklokken én censuur. Je kunt zeggen: dat was noodzakelijk voor de bescherming van onze gezondheid, maar was dat zo? Want wat hebben we gedaan: we hebben met ongekend beperkende maatregelen het individuele gevoel van autonomie, competentie en rechtvaardigheid aangetast en onze sociale verbondenheid ondermijnd. En laten dat nu nét de belangrijkste psychologische basisbehoeften zijn om mentaal gezond en gelukkig te leven.’

Angstmarketing

Angst en onzekerheid gaan vanzelf gepaard met polarisatie en wreedheid, en dat was tijdens de coronacrisis niet anders, aldus Zasada. ‘Ons gevoel voor solidariteit en empathie daalt in tijden van angst. Je gaat denken in goed en kwaad. Ongevaccineerden werden met de term wappies ontmenselijkt, waardoor velen extremer in hun opvattingen werden. Beleidsmakers creëerden een samenleving van ‘wij’ en ‘zij’. ‘Wij’ moesten beschermd worden tegen ‘zij’.

Dat werd in het laatste coronajaar extremer, terwijl het risico kleiner was geworden. Binnen het zogenoemde 2G-beleid zouden ‘zij’, zelfs mét een test, het restaurant niet in mogen, ‘wij’, omdat ‘wij’, ik ook, ons hadden laten vaccineren, wel. Zelfs nadat VWS had aangetoond dat 2G nauwelijks effect zou hebben, wilde D66 toch doorzetten. Ik was daarvoor bijna twee jaar met plezier fractiesecretaris van D66 in Maastricht, maar dit leek wel een andere partij.’ Om ervoor te zorgen dat we ons aan de coronamaatregelen zouden houden, werd volgens hem het gevaar van corona overdreven en de angst aangewakkerd.

‘We kennen het voorbeeld uit Engeland, waar de Scientific Pandemic Influenza Group on Behaviour de regering voorstelde corona schadelijker voor te stellen dan het was, omdat ‘een substantieel aantal mensen zich nog onvoldoende persoonlijk bedreigd voelde’. Ook in Duitsland moest de bevolking in een staat van intense angst worden gebracht. Uit de documenten van de Casthuisbriefing van 1 november 2020 blijkt dat ook hier angst is gebruikt om ervoor te zorgen dat mensen zich aan de coronamaatregelen zouden houden. Ik noem dat in mijn boek angstmarketing. Er werden namelijk zulke radicale maatregelen genomen, dat men twijfelde of er wel voldoende mensen voor open zouden staan. Dat zou reden moeten zijn kritisch te kijken naar die maatregelen, maar ook beleidsmakers kampten met angst. Ze mogen gemiddeld een hoger IQ hebben, maar dat helpt niet tegen tunnelvisie of controlekramp.’

Moed

Dat ze ook mensen zijn en bang waren, pleit beleidsmakers volgens Zasada niet vrij. ‘Je kunt beleidsmakers kwalijk nemen dat ze zich vooral door beeldvorming en draagvlak hebben laten leiden. Ze waren nauwelijks geïnteresseerd in de neveneffecten van de coronamaatregelen of zelfs maar in de effectiviteit ervan. Lees de rapporten van de Onderzoeksraad voor Veiligheid er maar op na.’ Wellicht dat er volgend jaar toch nog een parlementaire enquête naar het coronabeleid komt.

Zasada zou dat toejuichen, zolang het geen afrekening wordt. ‘Als de hoofdrolspelers van toen zijn vertrokken, wordt het gemakkelijker om het coronabeleid te evalueren. Het is net als met audits bij bedrijven: niemand zit erop te wachten en iedereen probeert zijn of haar optreden in een positief daglicht te stellen. Maar je kunt het ook omdraaien. David Marquet beschrijft dat in zijn boek Turn the ship around. Hij werd in 1999 commandant van de slechtst presterende onderzeeër van de Amerikaanse marine, de USS Santa Fe. Onder zijn leiding transformeerde het team tot de best presterende onderzeebootbemanning. Hij had de inspecties omgedraaid. Hij richtte zich niet op de prestatie bij iedere individuele inspectie, het ging erom hoe beter te worden. De inspectie van de Santa Fe was een leerkans en geen afrekening. Dat is de enige manier om vooruit te komen met het crisisbeleid in Nederland, want het is wachten op de volgende ‘wicked crisis.’’

Als die crisis er komt terwijl de Tweede Kamer nog bakkeleit over de lessen van het coronabeleid, wat zouden de beleidsmakers dan anders moeten doen? Zasada: ‘Ze zouden verschillende perspectieven en disciplines in de aanpak moeten meenemen. Omdat complexe problemen zich blijven ontwikkelen, heb je meer inzichten nodig, niet minder. Groepsdenken, controledrang en tunnelvisie zijn alleen tegen te gaan door rust, overzicht en de wil om andere perspectieven te willen begrijpen. Juist in tijden van angst moeten we de moed hebben om open te staan voor andere ideeën en voor alternatieven. We moeten angst beheersen en ons er niet door laten beheersen. Ik zeg niets nieuws hoor, Aristoteles zei al dat moed het beste middel tegen angst was.’

Homo Timidus: over angst, onzekerheid en vrijheid verschijnt volgende week bij uitgeverij Scriptum.