Democratie in crisis

Sinds de Nieuwe wet kinderopvang kunnen opa’s en oma’s betaald krijgen om op hun kleinkinderen te passen. Almelo besluit in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) elektrische fietsen uit te delen aan mensen die zelf niet meer kunnen trappen. De regeling holt in rap tempo het Wmo-budget uit. Guusje Ter Horst zegt als minister van Binnenlandse Zaken dat de Nederlandse burgers zich heel wel bewust zijn van hun rechten, maar nauwelijks van hun plichten.

Albert Jan Kruiter, die op de proefschrifteditie van Mild despotisme promoveerde, start zijn boek met het beschrijven van deze en andere voorbeelden om te duiden dat onze huidige democratie en verzorgingsstaat in crisis verkeren. Deze crisis was voorspeld door de Franse filosoof Alexis de Tocqueville (1805-1859). Hij veronderstelde dat de moderne democratie uiteindelijk zal verzanden in mild despotisme: een onbeheersbare, centrale en bureaucratische overheid die een individualistische samenleving in toom probeert te houden, terwijl een individualistische samenleving bureaucratie en controle over zich afroept. Overheid en samenleving houden elkaar zo gevangen in een noodlottige omhelzing.

In het middenstuk van het boek bespreekt Kruiter ter onderbouwing van de noodlottige omhelzing tussen overheid en samenleving de gang van zaken rond de Algemene wet bijzonder ziektekosten (Awbz) die in 1968 van kracht werd. Oorspronkelijk bedoeld om louter onverzekerbare zorg in natura aan chronisch hulpbehoevenden te leveren, wordt de Awbz een veelkoppig monster dat door de overheid niet in toom te houden is. Het is bijna hilarisch om te lezen hoe de ene bewindspersoon na de andere hierop de tanden stukbijt.

Kruiter poneert de forse stelling dat democratie als staats- en samenlevingsvorm in principe zelfdestructief is. Een democratische samenleving moet steeds meer aan het eigenbelang van de burger appelleren om hem tevreden te houden. En anderzijds moet de overheid steeds verder het privédomein van de burger binnendringen voor toezicht, handhaving en controle. Dat is inderdaad wat we om ons heen zien gebeuren.

Maar hoe nu verder? Kruiter betoogt in zijn afsluitende woorden wat gemakkelijk dat het scheiden van democratie en verzorgingsstaat een belangrijk thema moet vormen in de herbezinning op de relatie tussen overheid en samenleving. Dat mag waar zijn, maar hoe we dat moeten gaan doen, blijft onbesproken. Misschien het onderwerp voor een volgend boek?  

Albert Jan Kruiter: Mild despotisme, democratie en verzorgingsstaat door de ogen van Alexis de Tocqueville, Van Gennep, 2010, 416 pagina’s, ISBN 9789055158416, 24,90 euro.