'Introduceer een minister voor Uitvoering'

De huidige veranderingen in de uitvoeringsprocessen gaan te traag. Daarom pleit adviesbureau Berenschot voor een drastische koerswijziging. Het bureau doet een aantal concrete aanbevelingen aan het nieuwe kabinet om de kloof tussen politiek, beleid en uitvoering te dichten. Eén ervan is de introductie van een minister voor Uitvoering.

Pleitbezorger menselijke maat

Die minister zou in de ministerraad moeten fungeren als pleitbezorger voor de menselijke maat in de uitvoering en zou departementen ter verantwoording moeten roepen wanneer burgers in de knel komen. Dit advies komt voort uit het feit dat het vertrouwen in de overheid de afgelopen jaren ernstig is geschonden door schandalen als de Toeslagenaffaire en de gevolgen van de gaswinning in Groningen. En: ‘De patronen die ten grondslag lagen aan alles wat is fout gegaan, zijn tot op de dag van vandaag nog niet doorbroken’, concludeerde de  parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening begin dit jaar. En dat ondanks het feit dat de overheid sinds 2021 probeert om er met de overheidsbrede agenda Werk aan Uitvoering verandering in te brengen.

Kansen voor fundamentele veranderingen

‘De overheid moet uitgaan van vertrouwen jegens de burgers en de professionals in overheidsorganisaties blijven benutten’, staat in het hoofdlijnenakkoord van de vier partijen die een kabinet willen vormen. Er staan ambities in voor ‘goed bestuur’, zoals een recht op vergissen door burgers, betere bereikbaarheid van overheidsorganisaties, verbeteren van onafhankelijkheid van toezichthouders en hervorming van algemene bestuursdienst. Maar ook fors minder ambtenaren en vermindering van regels en administratieve lasten voor de uitvoering. Dit biedt volgens Berenschot kansen om benodigde fundamentele veranderingen in gang te zetten. Met een speciale handreiking wil het bureau het nieuwe kabinet inspireren en concrete aanbevelingen doen om de ‘onderliggende fundamentele patronen’ aan te pakken.

Beeldvorming nog bepalend

De uitvoering verandert te traag, concludeert Berenschot, ‘met name door beperkte verandering bij beleidsdepartementen, toezicht en de politiek’. ‘In beleidsontwikkeling zijn macro-economische modellen, risicomijding en beeldvorming nog steeds bepalend.’ Daardoor raken de belangen van burgers in wet- en regelgeving ‘ondergeschikt’ en loopt de uitvoering vast. Berenschot constateert dat er sprake is van kramp en micromanagement van politiek en beleidsdepartementen, terwijl de professional worstelt met complexe wetgeving, toenemende verantwoordingslast en inperkende regelgeving. ‘Dit moet doorbroken worden.’ Daarom pleit het bureau voor een  fundamenteel nieuwe verhouding in de driehoek politiek-beleid-uitvoering. Laat de uitvoering mee besluiten en laat de uitvoering over aan publieke dienstverleners en gemeenten. Die zitten het dichtst op de burger. En die professionals weten ook het beste hoe zij wetgeving kunnen laten aansluiten op die burger.

Focus op hele beleidscyclus

Als dit niet gebeurt, zal het vertrouwen in de overheid verder afnemen, waarschuwt Berenschot. Burgers, maatschappelijke organisaties en medeoverheden gaan zich meer afzetten tegen de rijksoverheid en gefrustreerd weglopen van de tafels waar ze nu aan zitten. De eerste aanbeveling is om te snoeien in toezichthoudende functies op de uitvoering en de focus te verschuiven naar de hele beleidscyclus. Zij moeten erop toezien in hoeverre beleidsdepartementen het belang van burgers meenemen in het beleidsproces. Daarvoor moet de macht van de zogeheten macro-economische A-directies, de afdelingen juridische zaken en communicatie worden doorbroken. Snoeien in het aantal beleidsambtenaren kan hierbij helpen, maar ‘dit zal ook gepaard moeten gaan met ander leiderschap in Den Haag’.

Zelf oplossingen aandragen

Verder moet de opschoning van overbodige en belemmerende wet- en regelgeving worden versneld: versimpel bestaande wet- en regelgeving, zodanig dat de burger en de professional in de uitvoering hiermee geholpen zijn. De uitvoering moet meer verantwoordelijkheid nemen voor het ontwerp van de uitvoering van wet- en regelgeving. Niet alleen vertellen wat niet kan, maar zelf oplossingen aandragen voor maatschappelijke opgaven. Dat betekent minder verkokering en meer onderlinge samenwerking aan dienstverlening voor burgers. Politiek en beleidsdepartementen moeten hiervoor minder krampachtig worden in gegevensuitwisseling en in het inzetten van nieuwe technologieën, zoals AI, om de dienstverlening te verbeteren.

Minister van Uitvoering

Tot slot adviseert Berenschot een verbreding van het programma ‘Werk aan Uitvoering’, dat zich nu primair richt op de uitvoering. Dat vraagt op het gebied van sturing om één minister, die integraal stuurt op de fundamenteel andere verhouding tussen politiek, beleid en uitvoering, met mandaat om de huidige verkokering tussen ministeries in de aansturing van de veranderingen te doorbreken: een minister van Uitvoering met slagkracht! Berenschot wijst er tegelijkertijd op dat fundamentele veranderingen tijd kosten. ‘Accepteer dat. Belangrijke oproep aan een nieuw kabinet is dan ook om niet in de kramp te schieten bij elk incident, maar koers te houden en in te zetten op een langjarig veranderproces.’