Overheidsadviseurs zijn soms charlatans

Ook ik heb bepaald niet van alles verstand, maar wel van organisatiecultuur, rechtsstaat en integriteit. Om die reden neem ik deel mee aan een aantal overheidsprojecten die deze moeten vergroten. Dat is dringend nodig en dus zou je denken dat de overheid het over een andere boeg zou gaan gooien: managementgoeroes eruit, echte deskundigen erin.

Dat gebeurt echter niet overal: het wemelt van de zelfbenoemde experts die populaire bestsellers schrijven. Ook overheidsmedewerkers ‘trappen’ gemakkelijk in hun verhaal, omdat zij simpele oplossingen, zelfs met ‘percentages slagingskans’, beloven. De aantrekkelijkheid zit in de herkenbaarheid: het Barnum-effect. Maar waarom zou je iemand inhuren die niet de moeite heeft genomen om een door de overheid erkende opleiding – of minstens een paar relevante vakken hieruit –te volgen?

In sommige opzichten zijn deze managementboekenschrijvers te vergelijken met populisten: ze zijn charismatisch en simplistisch. Ze weten al wat er mis is (de organisatie is ‘verdraaid’). Ze hebben een  ‘eigen methode’ om problemen te meten. En: ze hebben ook een oplossing, gebaseerd op pseudowetenschap of ‘semi-homeopathisch gebruik’ van wetenschap. In het geval van organisatiecultuur: wat in een goed functionerende organisatie wordt beschreven als onderdeel van de praktijk, wordt als best practice getransplanteerd naar een disfunctionerende organisatie.

Dan ontstaat een hypercultuur: een simpele beschrijving, in positief klinkende modebegrippen en die terechtkomen in missies, en waardeverklaringen. Typische voorbeelden ervan zijn speak-up culture, psychologische veiligheid en psychologische rechtvaardigheid. Dit zijn alle begrippen die na grondig onderzoek in meerdere of mindere mate kunnen worden vastgesteld. Echter: met simpele gedragsingrepen kun je mensen niet wezenlijk veranderen, en organisaties dus ook niet.

Zo zegt psychologische rechtvaardigheid – mensen aanvaarden gemakkelijker beslissingen als zij zich serieus genomen voelen –niets over de echte rechtvaardigheid van een beslissing. Hanteer je in een disfunctionerende organisaties de prettig-contact-trukendoos – empathisch luisteren, onpartijdigheid uitstralen, etc – dan is de kans dat dit een legitimering wordt van minder inhoudelijke rechtvaardigheid. Terwijl uit internationaal onderzoek blijkt dat ‘echte’ onpartijdigheid en integriteit voor mensen het belangrijkst is.

Psychologische veiligheid en speak-up culture betreffen beide de ervaren veiligheid om je uit te spreken. Uit recent wetenschappelijk onderzoek blijkt dat je deze niet even kunt creëren. Sterker: in een disfunctionele cultuur zal een leidinggevende mensen verleiden zich uit te spreken, om ze vervolgens af te rekenen. Het selecteren van mensen op hun persoonlijke eigenschappen is voor het bevorderen van echte veiligheid noodzakelijk, naast de mogelijke structurele ingrepen.

Overheidsadviseurs zijn soms charlatans, herkenbaar aan certificaten van niet-wettelijk erkende opleidingen, zoals die voor vertrouwenspersoon, appreciative inquiry of NLP-therapeut. Een andere groep heeft dat wel – Europese studies, MBA, rechten of journalistiek – maar niet voor het vak waarin zij boeken schrijven. Soms is sprake van hypercognitie: de betrokkene heeft zelf niet in de gaten dat hij niet voldoende weet, maar denkt van wel.

Kijken we naar verdragen van de VN en de OESO, dan is het zaak om ook consultant en trainers van de overheid te selecteren op aangetoonde relevante opleiding en/of serieuze ervaring. We hebben nu wel genoeg mislukte, peperdure verandertrajecten achter de rug.

Mr. dr. Caroline Raat is staats- en bestuursrechtjurist en bestuurswetenschapper. Zij is auteur, docent, rechtsbijstandsverlener en onderzoeker en bestuurder van de Beroepsvereniging Onafhankelijke Onderzoekers.