De macht van de tussenwereld

De polarisatie in het Nederlandse debat over Europa is een stap op weg naar die volwassenwording. ‘De klap van het nee tegen de EU-Grondwet in 2005 ligt nog vers in het geheugen van de gevestigde politieke partijen’, zegt Van Middelaar aan de telefoon vanuit Brussel.

‘Het CDA, de VVD en de PvdA hebben in dat jaar een enorme dreun gehad van de kiezer en daar zitten ze nog steeds mee in hun maag. Ze weten dat ze niet meer kunnen aankomen met het verhaal over een Europese Unie die via verdragen en contracten vrede en veiligheid garandeert en economische voorspoed brengt. Maar ze weten ook dat de EU onontkoombaar is; dat de samenwerking niet terug te draaien valt.’

Gevestigde politieke partijen gaan een duidelijke keuze uit de weg. ‘Het is ook niet makkelijk’, voert de voormalige medewerker van eurocommissaris Frits Bolkestein en VVD-fractievoorzitter Jozias van Aartsen ter verzachting aan. ‘We zijn niet duidelijk op weg naar de Verenigde Staten van Europa, zoals we lang gedacht hebben. Maar het is ook niet meer zo dat ieder land kan doen en laten wat het wil. Het is een beetje van dit en een beetje van dat, eigenlijk een onduidelijke lijn.’

De gevestigde politieke partijen weten het even niet meer, maar de eurosceptici en nationalisten van Wilders’ PVV en de SP trekken heldere politieke lijnen tégen en de eurofielen van D66 en GroenLinks vóór Europa. Met dat duidelijke geluid gaan die partijen aan de flanken van het politieke spectrum op 4 juni scoren.

‘Mensen gaan niet per se stemmen omdat ze zo enthousiast zijn over Europa, maar omdat ze hun stem willen laten horen. Dat is een positieve ontwikkeling, zelfs als het een nee-geluid is, want ook dat moet op Europees niveau vertolkt worden.’

Nederland is er niet blij mee dat Europa ‘verpolitiekt’. Ons land wilde het politieke spel juist temmen door zich vast te klampen aan vaste regels en contracten. Het politieker worden van Europa maakt de uitkomst van onderhandelingen minder voorspelbaar dan de juridische wereld van verdragen en richtlijnen.

‘Maar een duidelijker band met de kiezers is noodzakelijk, anders heeft Europa geen legitimiteit.’ Schipperen Het doorklinken van de opvattingen aan de flanken van het politieke spectrum is volgens Van Middelaar wel belangrijk voor de verdere ontwikkeling van Europa, maar de nationale parlementsverkiezingen zijn eigenlijk nog veel belangrijker voor de Europese politiek.

De echte besluitvorming vindt namelijk nog niet plaats in het Europees Parlement, de Commissie en de Brusselse kantoorkolossen, die Van Middelaar in zijn proefschrift ‘de binnenwereld’ noemt. Het ware spel wordt ook niet gespeeld in de boezem van de nationale lidstaten, die hij vanuit Europees perspectief ‘de buitenwereld’ heeft gedoopt.

Nee, Europa is vanaf de jaren vijftig gebouwd aan de tijdelijke onderhandelingstafels waaraan de regeringsleiders samenkwamen, en sinds 1974 is dat proces vervolmaakt op de ‘toppen’ van de Europese Raad. Met de instelling van de Europese Raad van regeringsleiders was Nederland ook al niet blij.

‘Het past niet zo bij ons bestel van coalitieregeringen’, licht Van Middelaar toe. ‘De Franse president en premiers van een meerderheidsregering hebben een duidelijk mandaat van de kiezer, terwijl onze regeringsleiders altijd moeten schipperen.’ Bovendien hebben de Fransen en Duitsers van oudsher veel macht, die ze in de tussenwereld laten gelden.

Toch ligt inmiddels bij die ‘tussenwereld’ de werkelijke macht van Europa. Het kan ook niet anders sinds de val van de Muur in 1989. ‘Tijdens de Koude Oorlog was de buitenwereld lekker ver weg en Amerika behartigde onze belangen wel. Nu moeten we ons als Europa met veel meer lidstaten verhouden tot de instorting van de Poolse economie of de Russische inval in Georgië.’

Aan de onderhandelingstafels in de tussenwereld zetten diplomaten, vakministers en regeringsleiders hun creativiteit in om de historische, economische en sociale voetangels en klemmen te verwijderen of te maskeren. De ambtenaren, de Commissie en het Parlement gaan aan het werk met de compromissen die in de tussenwereld gesmeed zijn - niet andersom.

De tussensfeer is daarom de passage naar Europa, daar zit het wezen van de Europese Unie. ‘Europa’ is een dynamisch proces, Europa is overal. Van Middelaar vindt daar niet zoveel van. De passage naar Europa is ‘de geschiedenis van een begin’, geen pamflet van een bevlogen eurofiel. Het is een trefzekere, leerzame beschrijving van de gebeurtenissen die geleid hebben tot de huidige Europese Unie. Maar het boek ‘heeft zelf geen politieke boodschap’, zoals de promovendus in zijn voorwoord schrijft.

De politiek filosoof heeft zich opgesteld als observator met een afgewogen mix van betrokkenheid en kritische distantie. Een meesterstukje, al zal het zelfs goed ingevoerde ambtenaren minstens een paar werkdagen kosten om de veelheid aan inzichten, doorkijkjes en dwarsverbanden te verteren.

Will Tinnemans is publicist

Luuk van Middelaar, De passage naar Europa. Geschiedenis van een begin, Groningen, Historische Uitgeverij, ISBN 978 90 6554 236 6, € 35.