De gedeputeerde is nieuw, rechtser en vaker een man

Er zijn meer nieuwe gezichten dan ooit in de nieuwe colleges van Gedeputeerde Staten. De door nieuwkomer BoerBurgerBeweging gedomineerde collegevorming heeft het traditionele machtsblok van de bestuurderspartijen CDA, VVD en PvdA een historische nederlaag toegebracht. Tegelijkertijd is het aantal vrouwelijke gedeputeerden verder gedaald naar nauwelijks een kwart.

Recordaantal nieuwelingen

Het benoemen van nieuwe gedeputeerden duurde dit jaar langer dan ooit. Noord-Brabant was de laatste provincie die een nieuw college van GS benoemde, bijna zes maanden na de Statenverkiezingen. Daarmee tekent Brabant voor een record want nooit eerder in de geschiedenis van de provincie was er zoveel tijd nodig om een nieuw college te benoemen. 

Noord-Brabant is een van de twee provincies waar de grote verkiezingswinnaar BoerBurgerBeweging (BBB) buiten het college is gebleven. De andere is Utrecht. Desondanks leverde Brabant zijn bijdrage aan de vernieuwing, want van de zeven gedeputeerden zijn er vier nieuwelingen, te weten: Jos van der Horst (SP), Saskia Boelema (D66), Wilma Dirken (VVD) en Marc Oudenhoven (Lokaal Brabant). 

De collegevorming heeft voor een ongekende vernieuwing van de colleges van GS gezorgd. In de twaalf provincies zijn er in totaal veertig nieuwe gedeputeerden aangetreden op een totaal van 67 benoemde gedeputeerden. Nog nooit zijn er zoveel nieuwe gezichten in de collegekamers van GS binnengekomen en het spannende wordt wat dat gaat betekenen voor het vermogen om ingewikkelde bestuurlijke vraagstukken op te lossen. 

Onervaren 

De keerzijde van die vernieuwing is dat de bestuurlijke ervaring beperkt is. De provincie Zeeland heeft als enige twintig jaar bestuurlijke ervaring in huis, vooral dankzij Harry van der Maas (SGP) en Jo-Annes de Bat (CDA) die al sinds 2015 gedeputeerde zijn, terwijl Zuid-Holland start met achttien jaar bestuurlijke ervaring, maar de rest heeft minder dan tien jaar ervaring. De colleges van GS in Limburg en Fryslân spannen de kroon. Zij hebben nauwelijks of geen ervaring in het team van gedeputeerden. 

Fryslân heeft dankzij Friso Douwstra, tussentijds aangetreden in 2022, één jaar bestuurlijke ervaring in zijn college van GS; alle andere gedeputeerden zijn nieuw. In Limburg zit een ander college met een bijna blanco blad. Limburg heeft twee jaar bestuurlijke ervaring in GS, dankzij VVD-gedeputeerde Stephan Satijn die in 2021 debuteerde na de door interim- commissaris van de koning Johan Remkes geregisseerde collegevorming. Vier nieuwe gezichten tekenen in Noord-Brabant voor vernieuwing, waarbij Lokaal Brabant en SP nieuwe (teruggekeerde) partijen zijn in het college. In de rest van het land tekent de BoerBurgerBeweging voor de vloedgolf aan nieuwe gezichten onder de gedeputeerden. BoerBurgerBeweging komt met achttien nieuwelingen in tien colleges nieuw in het provinciaal bestuur. Dat is een ongekend resultaat, dat vooral pijnlijk is voor het CDA. 

Dominantie 

De succesvolle verzilvering van BoerBurgerBeweging in de collegeonderhandelingen is het laatste zetje gebleken om de machtspositie van het CDA in de provincie te ontmantelen. Het CDA is zijn machtspositie, die de partij tientallen jaren had, volledig kwijt. Dat proces van uitholling van christendemocratische macht is in 2011 in gang gezet. De christendemocraten verloren toen bijna de helft van hun gedeputeerden, krabbelden daarna weer enigszins op maar zijn nu van het provinciale podium gevallen.

Het CDA is na het optrekken van de stofwolken van de formatieonderhandelingen afgezakt tot de vierde partij in provincieland, na BoerBurgerBeweging, VVD en PvdA. In het eerste decennium van deze eeuw was het CDA dominant aanwezig in elf van de twaalf colleges. Het CDA bepaalde als grootste partij wat er gebeurde. De afgelopen twaalf jaar zat het CDA, ondanks het dalende aantal stemmen, nog altijd in minimaal negen colleges. In het eerste decennium van deze eeuw had het CDA standaard 25 gedeputeerden. En na de terugval in 2013 naar dertien gedeputeerden kwamen de christendemocraten vier jaar geleden uit op zestien gedeputeerden. 

Nu is de bestuursmacht van het CDA meer dan gehalveerd; het CDA valt terug van zestien naar zeven gedeputeerden. In vijf provincies doet het CDA niet mee; ongekend voor de christendemocraten. Het resultaat van de collegeonderhandelingen van 2023 levert ook een andere historische conclusie op: de dominante bestuursmacht van CDA, PvdA en VVD is – als het gaat om het aantal gedeputeerden – gebroken. Het blok van CDA, PvdA en VVD dat in 2003 66 van de 69 gedeputeerden leverde (96 procent) heeft in 2023 voor het eerst in de historie minder dan de helft van dat aantal: 27 op 67 (40 procent). 

Ruk naar rechts 

De onderhandelingen voor de bezetting van de politieke bestuurdersposten aan de tafel van GS laten ook zien dat links in de afgelopen twintig jaar eerder minder dan meer macht heeft verworven. Het blok van linkse partijen (PvdA, Groen- Links, D66 en dan rekenen we SP gemakshalve ook mee) had acht jaar geleden 26 gedeputeerden (43 procent). Van dat fraaie aandeel van linkse gedeputeerden is in 2023 niet veel meer over. Deze vier partijen komen uit op 17 gedeputeerden en dat is krap een kwart van het totaal aantal gedeputeerden (zie tabel). De formatie onder leiding van verkiezingswinnaar BoerBurgerBeweging heeft de macht van links in de besturen van GS gekortwiekt. 

De formatie is uitgelopen op een verschuiving naar rechts, die wordt geïllustreerd doordat D66 vrijwel buitenspel is gezet en dat de SGP een van de winnaars van de collegevorming is geworden: van 2 naar 4 gedeputeerden en deelname van de SGP in vier colleges; dat waren er twee. Links wist elkaar alleen te vinden in Utrecht en Noord-Brabant waar de BoerBurgerBeweging buiten de deur werd gehouden (Utrecht) dan wel (in Brabant) zichzelf buitenspel zette met onaanvaardbare eisen voor de andere partijen over een pro-boerenbeleid. D66 dat acht jaar geleden een topscore van tien gedeputeerden realiseerde, zit met slechts twee gedeputeerden aan de bestuurstafel, respectievelijk in Utrecht en Noord-Brabant, de twee provincies waar de BoerBurgerBeweging in de oppositie zit. 

Vrouwen 

Het aantal vrouwelijke gedeputeerden is na de provinciale collegevorming van 2023 gedaald naar zeventien en komt uit op 25,37 procent. Nauwelijks een kwart van de gedeputeerden is dus vrouw. In 2007 en 2011 leken de provinciebesturen voorloper te zijn in het streven van het openbaar bestuur en ministerie om richting een gelijkwaardige verdeling van vijftig procent vrouwelijke en mannelijke bestuurders te gaan; toen steeg het aantal vrouwelijke gedeputeerden naar boven de dertig procent, maar die positieve ontwikkeling is teruggedraaid.

Voor meer informatie zie www.decollegetafel.nl