Broeinest Brabant

Aanpak drugscriminaliteit vergt lange adem

‘We hebben de omvang zwaar onderschat. Pas in Tilburg zag ik hoe groot het probleem is’, zegt de Tilburgse burgemeester Peter Noordanus, voorzitter van de Taskforce Brabant Zeeland. ‘Het boek laat dat ook duidelijk zien.’

Dat boek is het pas verschenen De achterkant van Nederland van hoogleraar bestuurskunde Pieter Tops en journalist Jan Tromp. Ze schetsen een ontluisterend beeld van Brabantse volkswijken als de Tilburgse Vogeltjesbuurt, waar Turkse vrouwen wiettoppen afknippen en jonge jongens als grote bazen in hun Mercedes rondrijden.

Maar drugscriminelen worden niet de baas in Brabant, volgens het ministerie van Veiligheid en Justitie dat de komende jaren miljoenen extra uittrekt voor bestrijding van de georganiseerde misdaad. In 2015 vroegen Noordanus en zijn collega-regioburgemeesters om 50 miljoen te investeren in het afpakken van het vermogen van criminelen. Dat weigerde het kabinet toen.

Uit een proefschrift van Edwin Kruisbergen bleek onlangs dat de schatkist vorig jaar nog maar een vijfde van de door het Openbaar Ministerie geëiste bedragen (in totaal 62 miljoen euro) heeft ontvangen: 11,3 miljoen euro. Kruisbergen bekeek honderd ontnemingszaken tussen 1995 en 2015. Door rechterlijke uitspraken was het nog te vorderen bedrag al teruggebracht tot 27,5 miljoen euro. Volgens Kruisbergen is dat geld weg of weten criminelen hun vermogen goed te verbergen. Bijvoorbeeld in het buitenland, net over de grens.

Klein kunstje
In België is nog geen geïntegreerde aanpak van drugscriminelen, zoals in Nederland, aldus Hans Nelen, hoogleraar criminologie aan de Maastricht University. Nederland was jarenlang laks in de bestrijding van hennephandel, zeker in de grensstreek werd behoorlijk weggekeken. Het was een klein kunstje voor criminelen om zich een paar kilometer te verplaatsen.

‘De grensstreek is van oudsher een broeinest van criminele activiteiten. Het werkt in het zuiden transgenerationeel: grootvader deed boter en sigaretten, kleinzoon nu de hennephandel. Schengen heeft het ‘ Grootvader deed boter en sigaretten, kleinzoon nu de hennep handel’ nog gemakkelijker gemaakt illegaal te handelen. De grensoverschrijdende aanpak is nog onvoldoende om criminele activiteiten tegen te gaan.’

‘We willen voorkomen dat Gelderland dezelfde kant opgaat als Noord-Brabant’, zegt burgemeester Arend van Hout (VVD) van de gemeente Westervoort op de vraag of de verwevenheid tussen de onder- en bovenwereld daar net zo groot is. Criminelen fiscaal aanpakken is succesvoller dan strafrechtelijk, aldus Van Hout. Hij wil die weg vaker inslaan. Gemeenten kunnen een slag maken door meer interdisciplinair informatie uit te wisselen over misstanden bij lokale ondernemingen. ‘Dat moet je zorgvuldig en binnen juridische kaders doen.’

Het Regionaal Informatie- en Expertisecentrum (RIEC) en de landelijke organisatie (LIEC) spelen een nuttige rol, maar ook de Belastingdienst kan vaker een rol spelen, vindt Van Hout. ‘Ik zie horeca waarvan ik sterk vermoed dat het niet klopt. Toch blijven ze bestaan, omdat ze voldoen aan de vergunningen. Ik kan er dan niks mee.’

Dure auto
De strafrechtelijke aanpak duurt jaren en dan ligt de bewijslast bij het OM. Maar de Belastingdienst kan wel de boeken induiken en dan moet de andere kant bewijzen hoe die dure auto wordt bekostigd. ‘Ik weet dat de Belastingdienst onderbezet is, maar de fiscale route kan veel opleveren. Daarin moet je keuzes maken.’ Het strafrecht is te stroperig om drugsbendes werkelijk de voet dwars te zetten, constateert de Bredase officier van justitie Greetje Bos in het boek van Tops en Tromp. Voor de Eindhovense VVD-bur-gemeester John Jorritsma reden om met politie en justitie te bespreken hoe het strafrechtproces effectiever kan. ‘Het lijkt nu wel eens dat procedures in dienst staan van criminelen in plaats van dat ze in het voordeel van het recht werken’, zei hij in zijn nieuwjaarstoespraak.

Nu het functioneren van de rechtsstaat in het geding is, moet de overheid meer doen, vinden Tops en Tromp. Onlangs leek voor een D66-initiatiefwetsvoorstel voor regulering van wietteelt een meerderheid te ontstaan in de Tweede Kamer, al is dat volgens de schrijvers niet de oplossing. ‘Voor reguleren is best wat te zeggen, maar het echte probleem is de ondermijning van de samenleving door de drugscriminaliteit. De markt van hennep en pillen is een exportmarkt, regulering zal aan de productie geen einde maken’, citeerde het Brabants Dagblad hen.

Volgens CDA-leider Sybrand Buma zijn drugs troep en treffen ze vaak de zwaksten in de samenleving. Hij wil niet toegeven aan het cynisme van een “verloren strijd”. ‘Wij gaan criminelen niet belonen, maar bestraffen’, aldus Buma in de Volkskrant. Hij wil alle coffeeshops sluiten en meer middelen voor Justitie: meer agenten, mankracht bij de recherche en armslag voor het Openbaar Ministerie. ‘De urgentie in Brabant is nu duidelijk voelbaar en dit speelt ook in Gelderland, Limburg en Zeeland.’ In de regulering van wietteelt, door veel burgemeesters gesteund, ziet Buma niks. Volgens hem gaan criminelen vrolijk door met het grootschalig fabriceren van wiet en pillen.

Integrale aanpak
Ook PvdA-burgemeester Noordanus, voorstander van gecontroleerde wietteelt, heeft niet de illusie dat deze wet het probleem van ondermijning van de rechtsstaat oplost. ‘De productie is enorm. Een vrucht van het gedoogbeleid is dat Nederland exportland is geworden voor allerlei drugs.’

Noordanus zet in op het vormen van maatschappelijke coalities en het werken vanuit één overheid: een integrale aanpak, beter en steviger inzetten op afpakken van crimineel vermogen en dat gebruiken voor uitbreiding, en slagvaardiger opereren. ‘Daarvoor zijn aanpassingen nodig in wetgeving, zoals op het gebied van privacy, zodat we beter informatie kunnen delen. Betere samenwerking kan ook met smart en big data. En we moeten praten over de grote druk op politie en Openbaar Ministerie. Ieder kabinet dat ondermijning serieus neemt, zal extra financiële maatregelen moeten nemen. De ondergrondse economie zet rechtsstatelijke verhoudingen op zijn kop.’

Indiener van het wetsvoorstel, D66- Kamerlid Vera Bergkamp, weet dat regulering van wietteelt alleen de ondermijning van de rechtsstaat niet kan stoppen. ‘De verwevenheid tussen boven- en onderwereld is echt uit de hand gelopen. Daarom is ander beleid nodig.’ D66 wil de koers wijzigen in het besef dat het probleem niet in een paar jaar valt op te lossen. Bergkamp ziet als oorzaak een groot sociaaleconomisch probleem: mensen die zich in de steek gelaten voelen, jongeren zonder de verwachting om te kunnen studeren. ‘Dat pak je niet alleen met repressie aan, maar vraagt ook om wijkaanpak en perspectieven voor jongeren.’

Gesloten keten
De regulering van wietteelt haalt de criminelen uit die keten, waardoor een gesloten coffeeshopketen ontstaat. Bergkamp: ‘Zowel telers als coffeeshophouders moeten zich dan houden aan het gedoogbesluit. Nu moeten coffeeshophouders wel met criminelen handelen en daar is die verweving tussen onder- en bovenwereld ontstaan. We verwachten dat het minder wordt en doen het geleidelijk: de wet voorziet in een overgangstermijn.’

De repressieve houding van het CDA werkt niet, vindt Bergkamp. ‘Het is een naïeve houding en arrogant richting burgemeesters en raadsleden die voor regulering zijn. Uit signalen uit de praktijk van burgemeesters, rechtspraak en het Openbaar Ministerie blijkt dat de huidige aanpak niet werkt. De koers moet anders.’ Ze verwacht dat de Tweede Kamer het voorstel voor de verkiezingen behandeld. Sociaal investeren in wijken staat ook bestuurskundige Tops voor. Noordanus ziet wel dat jongeren in achterstandswijken gemakkelijk kiezen voor de logistieke drugsketen. ‘Dat zet de bijl aan de sociaaleconomische eenheid van de stad.’ Toch vindt hij de aanpak van informele machthebbers harder nodig dan sociale wijkaanpak. Gemeenten kunnen ook hun Bibob-beleid verscherpen. ‘Onze big datatool maakt gerichte handhaving op identiteits- en adresfraude mogelijk.’

Hij constateerde dat een groot deel van de vijftig autoverhuurbedrijven “zo rot zijn als een mispel”. ‘Dan doe je het niet goed als stad en samenleving. Daarom hebben we vanaf dit jaar een vergunningplicht ingevoerd. Daarbij kan het RIEC uitgewoonde recreatieparken waar duistere zaken gebeuren scannen om rotte appels eruit te halen. Dat zijn bestaande bevoegdheden en wij bouwen dat uit. Goede ondernemers hebben last van slechte ondernemers.’

Coalities bouwen
Maatschappelijke partijen moeten volgens Noordanus inzien dat ze lijden onder de uitingen van criminelen, zoals op bedrijventerreinen. ‘We moeten coalities bouwen en groepen in de samenleving laten zien dat de aanpak in hun belang is. Ik hoop dat het boek politiek Den Haag wakker schudt. Dit probleem verdient een stevige plek in het regeerakkoord.’

Of mensen zelf hun morele verantwoordelijkheid nemen, zoals Tops hoopt, is sterk de vraag. Nelen wijst erop dat de onder- en bovenwereld geen compleet gescheiden werelden zijn. ‘Dat beeld is veel te simplistisch. Mensen uit de buurt worden ingezet in de productie.’ De kwestie is volgens hem niet alleen of criminelen de bovenwereld binnendringen, maar ook hoe ontvankelijk de bovenwereld is en meegaat in hand- en spandiensten. ‘Die jongens zijn vaak geboren en getogen in zo’n wijk en gedragen zich als kleine Pablo Escobars. Ze springen in het gat dat de overheid laat vallen en leggen dat speeltuintje wel aan. Dat kweekt draagvlak.’

Criminele investeringen in reguliere delen van de economie, zoals in het bedrijfsleven en politieke manifestatie, werd twintig jaar geleden al als grootste dreiging van de georganiseerde misdaad gezien. ‘We hebben in Italië en New York kunnen zien waartoe dat kan leiden.’

Zorgelijk
Nelen wijst erop dat in Nederland nog geen sector of bedrijfstak gemonopoliseerd is door criminelen. ‘Er is innesteling en verweving, maar geen algehele dominantie.’ Wel is er op lokaal niveau inzet van stromannen en intimidatie van bestuurders en ambtenaren. Waar criminelen zich eerst op rechtshandhavers richtten, werd de laatste tien jaar ook het openbaar bestuur doelwit.

Nelen: ‘Het bestuur kreeg een belangrijkere rol bij preventie van ondermijning. Zij kunnen criminelen nu beter een voet dwars zetten door bijvoorbeeld clubhuizen van motorclubs te sluiten. Dan volgt een tegenreactie. Dat is zorgelijk. Hoe meer partijen betrokken zijn, zoals de Belastingdienst, des te meer zullen criminelen hun pijlen op derden richten.’ Een gezamenlijke, liefst internationale, preventieve, bestuurlijke en fiscale aanpak, is noodzakelijk. ‘Je kunt slimmer omgaan met bestaande capaciteit en kwaliteit door deskundige mensen, zoals recherchekundigen, goed te betalen.’

De achterkant van Nederland, hoe boven- en onderwereld verstrengeld raken. Uitgeverij Balans. Prijs: 19,99