Het wonder van Landsmeer

Burgemeester Astrid Nienhuis moest voor een andere bestuurscultuur zorgen in Landsmeer. Maar haar twee ervaren wethouders serveerden haar af – tot woede van de lokale bevolking. Vierde en laatste verhaal in een serie over broeierige plekjes in Nederland.

Broeierig Landsmeer

Zes rijstroken A10 scheiden Landsmeer slechts van Amsterdam-Noord, maar je rijdt meteen een andere wereld binnen. Opgepoetste dijkhuizen met strakke gazons, de landrover standby op de oprit. Het verenigingsleven floreert. Aan de bar van het centraal aan de Dorpsstraat gelegen restaurant de Pepermolen lijken de hangjongeren, de werkloosheid en de allochtonenproblematiek van de overkant van de ring ver weg. ‘Que sera, sera’, zingt Doris Day boven de witgedekte tafels. Maar in Landsmeer, daar gebeurde nooit wat. 

‘Ze noemen het hier wel het Wassenaar van Amsterdam’, zegt Arnold Elfferich, fractievoorzitter van D66 in de Landsmeerder gemeenteraad. Een bijzondere ontwikkeling voor het communistische dorp dat het na de Tweede Wereldoorlog kortstondig was. Daarna kwam de toestroom uit Amsterdam op gang. Hoogopgeleide PvdA-stemmers betrokken de in de jaren zeventig aangelegde, kronkelende woonerven. VVD’ers knapten de vrijstaande huizen langs het doorgaande Noord- en Zuideinde op, hun tuinen omringd door de talloze pittoreske slootjes die het dorp met z’n tienduizend inwoners dooraderen.

Dries Roelvink woont er, pianist Cor Bakker, Ben Cramer en Carlo Boszhard. Om de rust, ongetwijfeld. Hans Brosse, fractievoorzitter van de PvdA, heeft net de eerste zeshonderd inzendingen op de Toekomstvisie van de gemeente mogen inzien, een digitale enquête onder de burgers. ‘Alles moet zo blijven’, zegt hij lachend. ‘Ze willen hier niks veranderen.’

Toch speelde zich uitgerekend in dit welvarende dorp in Waterland vorig najaar een geruchtmakende bestuurlijke twist af. Er kwamen dreigbrieven aan gemeenteraadsleden aan te pas, stenen op auto’s, en een burgemeester die eerst werd afgezet en vervolgens na een bevolkingsoproer weer mocht terugkeren. Landsmeer haalde ineens de voorpagina’s van de kranten. Hoe kon het ooit zo ver komen?

Dominant
Het begon in 2011, zeggen de vier geraadpleegde fractievoorzitters, met de pensionering van Bert Mewe. In de laatste jaren van zijn bestuurlijke carrière had deze PvdA-burgemeester het initiatief voornamelijk gelaten aan zijn twee door de wol geverfde wethouders Prins (PvdA) en Monteban (VVD), een in Landsmeer al decennia dominante coalitie. Wie in de gemeente – die behalve Landsmeer ook de nabijgelegen gehuchten Den Ilp en Purmerland omvat – iets wilde regelen, moest bij Monteban zijn. De ‘onderkoning’, noemden ze hem op straat. André la Fontaine (fractievoorzitter Positief Landsmeer) kent ook de keerzijde: de willekeur in het bestuurlijke proces. Het al dan niet verlenen van vergunningen werd volgens hem mede ingegeven door cliëntelisme en vriendjespolitiek. Ook PvdA’er Brosse kan zich wel enige uitwassen herinneren, maar voegt daar meteen aan toe: ‘Het reilde en zeilde allemaal prima. VVD en PvdA kwamen hier bij de laatste lokale verkiezingen niet voor niets als winnaars uit de bus. Monteban werd in Landsmeer als een sterke, kundige wethouder gezien.’

Toch moest de opvolger van burgemeester Mewe juist aan die ‘wethouderscultuur’ een eind maken. De sollicitatiecommissie zocht een daadkrachtig persoon die de talrijke bestuurlijke uitdagingen (economische crisis, samenwerking met buurgemeenten) energiek ter hand zou nemen. Iemand ook die zich anders dan Mewe volop in het lokale Landsmeerder leven zou laten gelden. ‘Een anti-Mewe’, vat commissielid La Fontaine samen. En die werd gevonden.

Haar naam: Astrid Nienhuis, 46 toen, lid van de VVD. Nienhuis was een voormalige officier van justitie met als enige politieke ervaring een krap jaar lidmaatschap van de gemeenteraad van Velsen. Bij justitie, vertelde ze ten tijde van haar benoeming aan de Lokale Omroep Landsmeer, begon haar werk pas als het leed eigenlijk al was geschied en de verdachte alleen nog kon worden berecht. Frustrerend. ‘Als burgemeester hoop ik bij te dragen aan een samenleving waarin iedereen kan floreren.’ In de door mannen gedomineerde Landsmeerder politieke arena verwachtte ze met vrouwelijke kwaliteiten als ‘warmte’, ‘intuïtie’ en ‘de dingen aanvoelen’ het ijs te kunnen breken.

Dat Nienhuis vrijwel geen bestuurlijke ervaring had, werd in Landsmeer niet als probleem gezien. Die bezaten haar wethouders, beiden al twintig jaar in raad en college actief, immers in overvloed, zegt PvdA’er Hans Brosse. Als dat nodig was, konden zij haar op dit punt wel bijspijkeren.

Nienhuis begon in september 2011 meteen voortvarend. In de sportkantine, bij de opvoeringen van de toneelclub, bij het lokale bedrijfsleven – overal was ze te vinden. Een spontane burgemeester, een binder, wars van de afstandelijkheid van haar voorganger.

Prikklok
Zo populair als Nienhuis op straat was, zo moeizaam ging het achter de schermen in het gemeentehuis. Zaken als het Nieuwe Werken waren aan het bestuursapparaat van Landsmeer geheel voorbijgegaan: binnen regeerde de prikklok. Met haar bruusk ingevoerde veranderingsagenda stuitte Nienhuis op verzet bij haar medewerkers, die haar keuzes niet altijd konden volgen. Na een om onduidelijke redenen afgeketste gemeentelijke samenwerking met Oostzaan en Wormerland, twee jaar eerder, wilde Landsmeer liefst zelfstandig blijven. Nienhuis zag dat genuanceerder. Haar twee wethouders, die hun autonomie bedreigd zagen, lagen daarbij dwars. Geregeld kwam het tot botsingen over portefeuilles en verantwoordelijkheden – ook in de raadszaal.

Als eenling dolf Nienhuis in het college voortdurend het onderspit. Ook al omdat de gemeentesecretaris doorgaans partij voor de twee wethouders koos. Dus bleek haar veranderingsmissie al snel een kansloze. De gemeenteraad kon daar ook weinig aan doen. ‘Dualisme bestond feitelijk niet in Landsmeer’, analyseert Elfferich. Hij schetst een beeld waarin beide wethouders bij fractievergaderingen van hun partij aanschoven en de raadsleden wel even voorschreven hoe te handelen.

Nienhuis restte weinig anders dan de patstelling die haar vernieuwing dwarsboomde naar buiten te brengen. Toen waren de rapen in Landsmeer gaar. Collegepartijen PvdA en VVD schaarden zich in het conflict unaniem achter hun wethouders. Het was Nienhuis die ‘als een olifant door de porseleinkast was gegaan’, oordeelde Monteban (en daarmee zijn VVD-fractie). ‘Buiten was het een topwijf, maar binnen was ze niet in staat om relaties op te bouwen.’ De PvdA was het met hem eens: Nienhuis moest opstappen.

Luidruchtig
De in Landsmeer regerende coalitie verkeek zich op één ding: tijdens haar kennismakingstoernee had Nienhuis zich intussen bij de bevolking populair gemaakt. In een ommezien waren er tweeduizend handtekeningen van Landsmeerders verzameld die haar steun betuigden. In lokale media waren haar aanhangers luidruchtig aanwezig, en ook in het gemeentehuis dat door Positief Landsmeer-fractievoorzitter La Fontaine – nooit om enig ludiek stuntwerk verlegen – bij wijze van protest was volgeplakt met posters voorzien van een groot vraagteken. Nienhuis’ tegenstanders heetten nu ineens baantjesjagers te zijn, die al veel te lang de gang van zaken in Landsmeer onderling bedisselden.

Is de felheid waarmee het debat die dagen werd gevoerd typerend voor de Landsmeerder politieke cultuur? Een beetje, vindt VVD-fractievoorzitter Richard Quakernaat. ‘Mensen zeggen hier de dingen graag recht voor z’n raap.’ Samen met collega-raadslid Tanja van Mil speelde hij oktober 2012 een doorslaggevende rol. Midden in de volksopstand die het opstappen van Nienhuis teweegbracht, stapten de VVD-fractieleden Smedeman en Welzenbagh op. In de raadsvergadering hadden ze hun wethouder Monteban eerst nog gesteund. Daarna vonden ze dreigbrieven op hun deurmat, stenen op hun auto. Brosse: ‘Dan is lokale politiek niet leuk meer.’ Ook de PvdA-fractievoorzitter kreeg als gevolg van zijn steun aan de wethouders een dreigbrief thuisbezorgd. ‘Maar ik wist wie de afzender was: een gek, dat scheelt.’ Brosse bleef wel.

Door het opstappen van twee VVD-collega’s schoof de eerder net buiten de boot gevallen Quakernaat net als Van Mil als vanzelf door naar een raadszetel. De voormalige wethouder, wiens herverkiezing door partijgenoot Monteban eerder op slinkse wijze was voorkomen, wilde die rol alleen op zich nemen als hij fractievoorzitter mocht worden. In die nieuwe hoedanigheid zag hij zich direct voor een dilemma gesteld: moest hij in de Landsmeer-affaire zijn wethouder steunen, of zijn burgemeester?

‘Eigenlijk had ik geen keuze’, zegt Quakernaat. ‘Als ik voor Monteban koos, dreigde Landsmeer volledig onbestuurbaar te worden.’ Dus stuurde de VVD-fractie aan op een vertrek van de wethouders, daarbij geruggesteund door commissaris van de koningin en partijgenoot Remkes die zich in de hele affaire vierkant achter Nienhuis opstelde. Na een afkoelingsperiode waarin burgemeester Peter Tange (GroenLinks) van buurgemeente Wormerland een paar maanden de honneurs waarnam, kon Astrid Nienhuis per 1 januari 2013 terugkeren als burgemeester. Het wonder van Landsmeer.

Met twee van buiten de gemeente aangetrokken wethouders vormt Nienhuis sindsdien een zakencollege. Samen proberen ze de aanbevelingen die door externe onderzoekers zijn gedaan, zo veel mogelijk in praktijk te brengen. Rollen en verantwoordelijkheden van raad en college zijn nog eens scherp gedefinieerd. Een binnenkort te benoemen nieuwe gemeentesecretaris moet de ingezette bestuurlijke vernieuwing verder kracht bij zetten. Daarbij, weet Brosse, heeft Nienhuis nu ook de beschikking over een ervaren coach die haar in haar functioneren ondersteunt. De affaire lijkt voltooid verleden tijd.

Overwinning
Het rapport dat waarnemend burgemeester Tange over de kwestie-Landsmeer opstelde, sluit af met een veelzeggend aforisme: ‘Democratie gaat uit van de mogelijkheid dat een ander gelijk zou kunnen hebben.’ Laat de revolte in Landsmeer zich achteraf lezen als een overwinning van de democratie?

Nee, dat is een veel te romantisch beeld, vindt Brosse. Hij vermoedt dat veel van de burgers die hun handtekening zetten niet eens wisten wát ze precies tekenden. Brosse: ‘Ze vreesden dat het met Landsmeer zonder burgemeester snel zou zijn gedaan. Nee, het aftreden van Monteban en Prins is alleen veroorzaakt doordat de VVD-fractie mede onder druk van geweld overstag ging.’ Geen mooie reden, wil hij maar zeggen.

En de naweeën van de affaire voelt Brosse nog dagelijks. De PvdA is met haar steun aan de wethouders in Landsmeer de gebeten hond, zowel binnen als buiten het gemeentehuis. ‘Al moet ik zeggen dat de burgemeester daar voortreffelijk mee omgaat. Er bestaat bij haar geen enkel oud zeer. Sinds haar terugkeer hebben we prima contact.’

Tractors
Heeft de affaire dan teweeggebracht dat de interesse voor het lokaal bestuur in Landsmeer is toegenomen? Natuurlijk, iedereen op straat had het erover, zegt VVD-fractievoorzitter Quakernaat. ‘Maar ik betwijfel of bij de komende gemeenteraadsverkiezingen de opkomst veel hoger zal zijn dan normaal. Een paar procent misschien, hooguit.’

Gemeentepolitiek leeft nou eenmaal niet onder de mensen, weet Elfferich. En dat heeft deze affaire volgens hem niet of nauwelijks veranderd. ‘De mensen komen hier voor de rust van het platteland. Ze kopen zo’n klein vervallen huisje op in Den Ilp, walsen het plat en zetten er een villa neer met een groot hek eromheen. Je verneemt alleen van hun bestaan als ze bij je klagen over de tractors die al voor zevenen met ronkende motor het land opgaan.’

Nee, als er ooit nog onrust in Landsmeer ontstaat, dan zal die vast door André la Fontaine worden veroorzaakt. De plaatselijke clown, noemt een collega-fractievoorzitter hem. Met etalagepoppen en ingehuurde actrices luistert hij al twintig jaar geregeld de gemeenteraadsvergaderingen op. ‘De burgemeester doet het prima’, zegt het oud-lid van de sollicitatiecommissie aan de dis in restaurant de Pepermolen. ‘Maar toch is ze iets van haar onbevangenheid van de eerste maanden kwijt. Ze lijkt bang om fouten te maken. Sinds haar terugkeer is Nienhuis een model-burgemeester geworden. En dat was nu ook weer niet de bedoeling.’

Astrid Nienhuis wilde niet aan dit artikel meewerken. Pas een jaar na haar terugkeer in Landsmeer wil ze de affaire in het openbaar evalueren.