‘Niemand zit écht in een bubbel’

Decentrale overheden zetten digitale participatie al incidenteel of structureel in. De gemeenten Den Haag en Amsterdam werken met het open source participatieplatform OpenStad, waarbij inwoners bij projecten in hun buurt ideeën kunnen aandragen en daarop kunnen stemmen. Voor mensen die niet digitaal vaardig zijn worden deze trajecten gecombineerd met bijvoorbeeld inspraakavonden.

Open source platforms

Dat antwoordt demissionair BZK-minister Hugo de Jonge op vragen van de Eerste Kamerfractie van D66. Het platform OpenStad wordt soms ook gebruikt voor het verdelen van buurtbudgetten, zoals ‘Oost Begroot’ in Amsterdam. Verschillende gemeenten in Noord-Nederland, zoals Groningen en Midden-Groningen, hebben juist gebruik gemaakt van het open source platform Consul, waarmee ook ideeën kunnen worden aangedragen, schrijft De Jonge.

Pilots voorbereid

In 2020 heeft het ministerie met de provincies Groningen en Zuid-Holland en gemeenten in deze provincies verschillende trajecten met deze platformen gedaan. ‘In die periode is ook de inspiratiegids Digitale Participatie gemaakt, die nog steeds raadpleegbaar is.’ Daarnaast hebben hebben de gemeenten Amsterdam en Groningen on 2021 met het Innovatiebudget van het ministerie pilots gedaan met het deliberatieplatform Polis, ‘waarmee de overlappende en onderscheidende standpunten van grote groepen mensen rond bepaalde vraagstukken inzichtelijk worden gemaakt’. Momenteel worden op lokaal en nationaal niveau pilots voorbereid met Polis.

Combineer participatie-instrumenten

Om de toegankelijkheid van participatietrajecten te verhogen, raadt De Jonge decentrale overheden aan een mix aan participatie-instrumenten aan te bieden. Amsterdam combineert bij de trajecten met OpenStad dus inspraakavonden met digitale trajecten, en er is op locatie ondersteuning voor digitaal minder vaardige bewoners. Verschillende burgerfora, zoals van de provincie Gelderland, gebruiken een combinatie van een brede raadpleging met een meerdaags burgerforum. ‘Dit soort combinaties van participatievormen zijn het meest toegankelijk voor verschillende groepen burgers.’

Participeren niet vanzelfsprekend

De Jonge wijst er op dat het belangrijk is te onthouden dat er ook mensen zijn die liever helemaal niet mee doen aan participatietrajecten. ‘Het is van groot belang dat volksvertegenwoordigers bij de uiteindelijke belangenafweging en besluitvorming voldoende oog houden voor burgers die niet vanzelfsprekend participeren, zich niet uitspreken, organiseren of melden.’ Ook Jasper van Laar beaamt het bestaan en de legitimiteit van deze groep. Van Laar is oprichter van Democracy Agency, een bureau dat overheden ondersteunt bij participatietrajecten om bewoners te betrekken bij besluitvorming. ‘Inwonersparticipatie bestaat bij de gratie van weerstand’, is zijn ervaring.

Bijna alles participatief

Bijna alles is participatief te maken, vindt hij. Zijn bureau werkt ook met het online open source participatieplatform OpenStad, dat onlangs nog een innovatiebudget toegewezen heeft gekregen. ‘Iedereen kan wat daar wordt ontwikkeld gebruiken: je kunt alle participatievormen er online mee vormgeven.’ Dat kan gaan om functionaliteiten als een heel plan indienen, een duimpje omhoog doen of een reactie plaatsen. En inhoudelijk gaat het om de locatie van een bushalte, een ondergrondse container of samen werken aan een omgevingsvisie. ‘Soms zijn dingen niet participatief te maken. Bij de locatie van nieuwe woningen is dat bijvoorbeeld vaak lastig. Niemand wil die in zijn achtertuin, maar veel anderen mensen zoeken wel een nieuwe woning. Sommige onderwerpen blijven dus over.’

Bubbeltjes in een pan

Volgens Van Laar is het huidige systeem over zijn houdbaarheidsdatum heen, en moet en kan het anders en vooral ‘natuurlijker’. Hij vindt het ‘essentieel’ om het vertrouwen van de burger in de overheid te herstellen en ziet het systeem al kantelen van top down naar bottom up. ‘Ik vergelijk alle losse participatietrajecten die er nu zijn ook wel met bubbeltjes in een pan met kokend water en denk dat het vrij snel kan gaan koken. Dan komen alle bubbels bij elkaar en dat kan heel groot worden.’ Daar moeten we volgens hem naartoe. ‘Mensen hebben het gevoel dat ze worden verdeeld. De politiek zegt dat je inherent keuzes moet maken: links-rechts, conservatief-progressief. Ze bedienen een groep mensen in een bubbel, maar nooit 100 procent, want niemand zit écht in een bubbel. Die kracht, van mensen in hokjes stoppen, is inherent een polariserende kracht. Ik denk dat politiek meer toe moet naar controleren of het democratisch en participatieve proces wel goed is gegaan, in plaats van het maken van uitsluitend inhoudelijke keuzes.’

Systeem kantelt

Dat het systeem aan het kantelen is, ziet Van Laar bijvoorbeeld in de wettelijke verankering van inwonersparticipatie, zoals de Omgevingswet en de Wet versterking participatie op decentraal niveau. We moeten volgens hem samen nadenken over welke keuzes we willen maken voor een fijne leefomgeving. ‘Iedereen heeft die verantwoordelijkheid, een collectieve verantwoordelijkheid.’ Van Laar wil een natuurlijker model. ‘Wij zijn ook de natuur. Als iets kapot is in de natuur en je laat het met rust, dan herstelt het zichzelf. En waarom werkt het systeem niet meer? Omdat het wordt gecorrumpeerd. Als machthebbers niet meer proactief corrumperen, komt het vanzelf goed.’ Ook burgers hebben daarin een rol, zij moeten volgens Van Laar bewegen van consumentisme naar participatie en deelname. ‘Consumenten zijn ontvankelijk voor deze gecreëerde verdeeldheid, want zij kopen, gebruiken en gooien weg, maar nemen zo niet écht deel aan wat er maatschappelijk nodig is.’

Vreemde eend in de bijt

Professionalisering van participatie staat volgens Van Laar nog in de kinderschoenen. ‘Het is nog een vreemde eend in bijt van de parlementaire democratie. De politiek bepaalt wat gebeurt. Dan volgt de uitvoering naar beneden. Dat is feitelijk hoe we hebben afgesproken met elkaar dat het werkt.’ Bij participatie is het andersom. De uitvoering gaat daar van onder naar boven. ‘Als bestuurders van tevoren nadenken over welk mandaat ze weggeven, welke voorwaarden ze eraan verbinden en waarover burgers ook niet meebepalen, dan zijn er waarborgen.'

Vertrouwen geven

Als je dat niet regelt, dan komt de opdracht volgens Van Laar tegelijkertijd van boven én beneden. ‘Dan moeten ambtenaren een keuze maken. Dat kan werken, maar is niet democratisch zuiver. Bestuurders moeten dus van tevoren heel helder aangeven wat ze willen.’ Als mensen gevraagd wordt wat zij zelf belangrijk vinden en waar ze al dan niet bij betrokken willen zijn, dan kan het volgens Van Laar echt gaan werken. ‘Dan moet het ook gaan werken, want je ziet het eigenlijk overal: veel mensen hebben hier duidelijk behoefte aan. Als je vertrouwen geeft, dan krijg je het ook terug.’