Mooie auto zonder benzine

Geen zorgen, het kritisch ontvangen Adviespunt Klokkenluiders is volstrekt onafhankelijk, zegt commissielid Onno van Veldhuizen. Wel zou hij graag een financieel fonds voor klokkenluiders zien. En meer aandacht voor zich misdragende organisaties. 

Veel gemeenten hebben nog altijd geen klokkenluidersregeling of beschermingsbepaling in openbare bronnen. Van de G4 heeft zelfs geen enkele gemeente deze bescherming vindbaar vastgelegd, zo blijkt uit recent onderzoek van het Adviespunt Klokkenluiders. Aanleiding voor het onderzoek was de ambtenaar die brandveiligheid bij Rotterdamse moskee-internaten aan de kaak stelde. Nadat hij hierover met de media had gesproken, werd hij met strafontslag gestuurd.

‘Dat is natuurlijk niet goed’, zegt  Onno van Veldhuizen, burgemeester van Hoorn en commissielid van het Adviespunt Klokkenluiders. ‘Het is walk the talk: je moet je als gemeente ook naar je regeling gedragen. Dat ontbrak eraan. Je kunt denken: we hebben het geregeld, het dossier kan dicht, maar de cultuur die daarbij hoort, dat is hard werken.’

Volgens Van Veldhuizen is het management in Rotterdam door de casus ‘sadder and wiser’ geworden. ‘Als je zo naar buiten komt, vertel je daarmee aan alle anderen in de organisatie: het is bij ons niet veilig om vermoedens van misstanden aan de orde te stellen. Als de integere overheid die je wilt zijn, heb je daarmee een brevet van onvermogen op tafel gelegd. En dat kan daar nooit lang blijven liggen, daar zul je iets mee moeten doen.’

Het Adviespunt heeft na het onderzoek contact gelegd met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) over een goed sluitend meldsysteem. Toch vindt Van Veldhuizen dat de gemeente Rotterdam de zaak zelf moet oppakken. ‘Het zou te gek voor woorden zijn als daar de VNG voor nodig is. Ons onderzoek is een signaal: kijk naar de regelingen, naar de cultuur, wees innovatief, bevorder dat mensen misstanden zo laagdrempelig mogelijk kunnen melden.’

Privaat
Zijn klokkenluiders bij het adviespunt wél aan het goede adres? In Engeland wordt een vergelijkbaar adviespunt privaat in plaats van publiek gefinancierd, waarmee de onafhankelijkheid beter zou zijn gewaarborgd.

Bij de oprichting van het Nederlandse adviespunt in 2012 was de Expertgroep Klokkenluiders, een belangenvereniging van klokkenluiders, juist op die onafhankelijkheid van het adviespunt nogal kritisch (zie kader op pagina 18).

Van Veldhuizen: ‘Klokkenluiders die wij adviseren zijn zelf zeer te spreken over onze onafhankelijkheid. Ook van andere stakeholders in het veld krijgen we alle lof.’ Hij geeft aan dat uitsluitend private financiering ook niet per definitie tot onafhankelijkheid leidt. ‘Voor de toekomst kun je ook denken aan een mengvorm.’

Binnen Van Veldhuizens eigen gemeente Hoorn bestaat wel een regeling voor ambtenaren die een mogelijke misstand willen melden. ‘En stel dat het over mij gaat, dan hebben we daar interne afspraken over gemaakt. Ook bij het adviespunt. Als er echt iets is, staat daar de politieke doodstraf op. Dan moet ik opstappen. Dat is naast het feit dat ik integer ben en wil zijn, een extra motivatie om me altijd netjes en goed te gedragen.’

Uniek aan het Adviespunt Klokkenluiders is dat het, ook internationaal gezien, heel laagdrempelig is, benadrukt Van Veldhuizen. ‘Alle werkenden in Nederland kunnen naar een punt waar je zonder kosten in vertrouwen te rade kunt gaan. We bieden goed juridisch advies, jij blijft de baas. Welk systeem de politiek ook verzint, deze eerstelijns hulp zal
altijd blijven. Dat is gewoon nodig.’

Voor de zomer moet een evaluatie duidelijk maken of het adviespunt een definitieve status krijgt. De evaluatie is naar voren geschoven vanwege de behandeling van de Wet huis voor klokkenluiders in de Eerste Kamer. ‘Probleem met deze wet is dat er iets instaat dat in onze rechtsstaat nadrukkelijk uit elkaar is gehaald’, zegt Van Veldhuizen: ‘Het belang van de melder en het belang van de waarheid. Wij hebben terecht niet de situatie dat je naar je advocaat gaat en bij het OM blijkt te zitten. In het Huis wordt dit bij elkaar gezet. Dat is geen voldoende veilige omgeving.’

Hush-up money
De eerste stap naar meer bescherming voor klokkenluiders is ingezet. Maar uit de ervaringen van klokkenluiders in het jaarverslag, dat binnenkort wordt gepresenteerd, zal blijken dat er nogal wat aan schort.  De focus ligt wat veel op klokkenluiders, vindt Van Veldhuizen, en onvoldoende op de organisaties waar iets aan de hand is. ‘Het echte belang is dat we naar een samenleving en naar organisaties toe moeten waar het normaal is dat je dingen in veiligheid kunt zeggen. Ik ben misschien een burgemeester met een roze bril, maar dat moet toch de stip aan de horizon zijn.’

Veel klokkenluiders krijgen hush-up money, weet Van Veldhuizen. ‘Ze geven je gelijk, vinden je vervelend en geven je meer geld dan waar je recht op hebt: succes ermee! Vervolgens gaat de maatschappelijke schade gewoon door. Intern oplossen is het beste, maar als je het extern moet melden zie je altijd escalatie en vaak een gevecht op leven en dood.’

De toegankelijkheid van het recht noemt Van Veldhuizen ook een punt van zorg. ‘Aangezien deze zaken raken aan het algemeen belang, zou het ook in het algemeen belang moeten zijn om ze te financieren. Dat kan bijvoorbeeld via een fonds. Dit is echt een omissie. Je moet geen mooie auto geven zonder benzine erin.’

Gemeenschapsgeld
Gemeenten spenderen soms wel bakken met gemeenschapsgeld aan advocaten om van enkele of meerdere ambtenaren af te komen. Moeten zij dan wel zo ver gaan? ‘Het is van algemeen belang dat de rechtsstaat functioneert en we organisaties hebben die zorgen voor dat algemeen belang. Zorg dat mensen die hiervoor hun nek uitsteken dat ook kunnen doen. Een essentiële voorwaarde is dat zij kunnen procederen. We moeten ze compenseren, want nu redden ze het financieel vaak niet. Dat is begrijpelijk. Waarom zou jij je nettosalaris investeren in iets wat van het algemeen belang is? Het algemeen belang is vaak een wees. Daar moeten we met z’n allen goed voor zorgen.’

Criticaster van het Adviespunt Klokkenluiders
De Stichting Expertgroep Klokkenluiders was in 2012 een groot criticaster van het Adviespunt Klokkenluiders, omdat dit niet onafhankelijk zou zijn en slechts doorverwijst. De stichting, een belangengroep van klokkenluiders en adviesorgaan van het ministerie van Binnenlandse Zaken en de Tweede Kamer, wilde een onafhankelijk advies, meld- en onderzoeksinstituut, zoals verwoord in het initiatiefvoorstel van SP-Kamerlid Ronald van Raak. Deze Wet huis voor klokkenluiders ligt nu ter behandeling in de Eerste Kamer waar constitutionele bezwaren leven tegen het onderbrengen van het Huis bij de Nationale ombudsman. Uitbreiding van zijn werkgebied naar de private sector zou niet tot zijn bevoegdheden horen.

Voorzitter Gerrit de Wit van de expertgroep heeft regelmatig contact met netwerkpartner Adviespunt Klokkenluiders. ‘We kijken naar waar we elkaar vinden in taakstelling. Soms verwijzen ze mensen door naar ons.’ Over de eerdere kritiek op de onafhankelijkheid merkt De Wit op dat het adviespunt is opgericht door toenmalig minister Donner die ook de leden heeft aangewezen. ‘Wij zijn al tien jaar bezig met een onafhankelijke benoeming. Dat kan alleen met het initiatiefwetsvoorstel dat nu in de Eerste Kamer ligt. Het gaat dan om onafhankelijkheid in inrichting, structuur en procesvorming. Het adviespunt adviseert goed en verwijst goed door naar organisaties, maar wezenlijke elementen ontbreken, zoals onafhankelijk onderzoek en rechtsbescherming. Die staan ook niet in hun taakstelling. Bovendien staat vast dat in geval van ernstige maatschappelijke misstanden overheidsorganisaties vaak zelf verwijtbaar betrokken zijn. De doelstelling van het adviespunt is voorkomen van misstanden en de-escalatie. Wij zijn een onafhankelijk meldpunt en onderzoeksinstituut en geven advies. Dat laatste is maar een klein onderdeel van het hele proces. Het aspect komt straks wel terug in de wet waar we al 14 jaar mee bezig zijn.’

Volgens De Wit waren ten tijde van de oprichting in 2010 slechts 75 van de 1.500 signalen concrete kwesties van (ernstige) maatschappelijke misstanden. Sindsdien komen er jaarlijks 25 zaken bij. De verhouding tussen overheid en markt binnen de meldingen is 75/25. ‘De verklaring kan zijn dat voor ambtenaren rechtsbescherming is geregeld’, stelt De Wit. De meeste overheidsmeldingen komen van het rijk, slechts een handvol van gemeenten.