‘Absolute meerderheid kent meer lasten dan lusten’

Absolute meerderheden na verkiezingen komen weinig voor. Lokale partij Echt voor Barendrecht behaalde afgelopen verkiezingen twintig van de 29 zetels. Meer dan genoeg om alleen te besturen, maar de partij wil liever samenwerken. Niet uniek, laat bijvoorbeeld Tubbergen zien.

‘Ik voel me de afgelopen jaren genegeerd. Bij dezen: Dorpen Centraal is voortaan een oppositiepartij.’ Met deze woorden trekt op maandag 26 april 2021Alexander Plegt midden in de online raadsvergadering van de gemeente Tubbergen zijn steun voor de coalitie in. Een verschil in standpunt over de bouw van een nieuw gemeentehuis plaatst het CDA lijnrecht tegenover coalitiepartners Dorpen Centraal en Gemeentebelangen/ VVD. Het CDA stemt als enige voor de bouw van een nieuw gemeentehuis.

Gevolgen heeft de breuk tussen beide coalitiegenoten niet: het CDA heeft met twaalf zetels de meerderheid en kan desgewenst ook alleen besturen. Het koos in 2018 liever voor samenwerking, op initiatief van toenmalig partijleider en wethouder Roy de Witte, inmiddels gedeputeerde in de provincie Overijssel. ‘Een absolute meerderheid ontslaat je niet van de verplichting om samen te werken. In wijzij- denken geloof ik niet. Het is zoeken naar consensus.’

De samenwerking binnen de coalitie blijkt een bron voor gedoe, met het debat over het nieuwe gemeentehuis als kookpunt. Kort na het terugtreden van Plegt stapt ook de VVD-fractie uit de coalitie en roept haar wethouder terug. VVD-fractievoorzitter Haarman vertelt dat ze hiervoor altijd prettig samenwerkte met het CDA.

Als de coalitiegenoten elkaar in de afgelopen raadsperiode vaker hadden opgezocht, was het niet zover gekomen. Denkt ze. De Witte, in de slotfase van de raadsperiode al vertrokken naar de Provinciale Staten, vindt dat ook. ‘Ik zag, op afstand, alle ruimte om de verbinding te houden. Dat het ontspoorde, daar hebben alle negentien raadsleden een rol in gehad. Ook mijn eigen club.’

Evenwichtskunst

In maart kreeg het CDA het lid op de neus: de partij blijft de grootste, maar halveert in zetels. In het gezamenlijk gesloten akkoord stonden geen afspraken over hoe het CDA zou omgaan metzijn absolute meerderheid. Terwijl dat, als er dan toch voor een coalitie gekozen wordt, prima kan, volgens hoogleraar decentrale overheden Geerten Boogaard. ‘Het vraagt enorme evenwichtskunst om zo’n overbodige juniorpartner wel een gevoel van onmisbaarheid te geven. Om dat te doen, zou je kunnen afspreken dat je nooit een besluit neemt zonder een tweede partij. Dan kan die juniorpartij dreigen niet mee te stemmen en dan verleg je het speelveld’, zegt Boogaard. Hoewel hij geen voorbeelden kent van gemeenten waar dat op die manier is gebeurd.

‘Aan de voorhand kun je wel iets afspreken, maar het zit hem vooral in de relatie die je met elkaar onderhoudt’, zo reflecteert De Witte op de formatiefase. ‘Het hebben van een absolute meerderheid kent meer lasten dan lusten. Ik adviseer partijen die dat nu hebben: blijf werken aan de onderlinge relaties met andere partijen. Dat is bij ons te weinig gebeurd.’

Een gemeentebestuur dat ook volledig onder leiding staat van slechts één partij, na een absolute overwinning bij de verkiezingen, dat hebben we al bijna twintig jaar niet meer gezien, blijkt na navraag bij de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden. Veel vaker wordt er toch naar coalities gezocht. En dat is typisch Nederlands, zo duidt bijzonder hoogleraar lokaal bestuur aan de Maastricht University Klaartje Peters.‘We zijn in Nederland gewend om meerderheden te vormen. In de kleinere gemeenten zie je daarnaast vaak dat er ook nog eens wordt gezocht naar heel ruime meerderheden. Als slechts één partij de meerderheid behaalt, vinden we het blijkbaar van goede smaak getuigen dat je toch op zoek gaat naar een breder draagvlak. Terwijl dat voor de meerderheid niet nodig is.’

Boogaard onderschrijft die analyse. ‘Het komt in Nederland slecht over om in je eentje te regeren. Het kan ook onverstandig zijn voor de lange termijn, omdat je bij de volgende verkiezing misschien net géén meerderheid haalt. Als je dan net iedereen hebt uitgesloten, ga jíj het hok in.’ Daarnaast speelt het liever delen van de verantwoordelijkheid ook mee, denkt Boogaard. ‘Bij het afstaan van een beetje macht, komt er nog een andere partij bij die je ook nog ergens de schuld van kunt geven. Als je in je eentje de macht hebt, ben je in je eentje voor alles verantwoordelijk.’

Gemiste kans

In Barendrecht blijft het programma van Echt voor Barendrecht leidend, zo benadrukt partij leider en inmiddels wethouder Lennart van der Linden. Maar hij streeft naar samenwerking. Het liefst zelfs met een wethouder van een andere partij, alleen stonden andere partijen daar niet voor open.

Een gemiste kans, vindt Van der Linden. Nu is, in samenspraak met twee andere fracties, een partijloze wethouder aangesteld. Samen met drie Echt voor Barendrecht-wethouders vormen zij het nieuwe college van de gemeente.

De partij werd na de verkiezingen in 2018 ook de grootste, met toen bijna een absolute meerderheid. Ze kwamen slechts één zetel tekort. Toch werd de partij uit het college gehouden: alle overige fracties vormden een coalitie, Echt voor Barendrecht werd de enige oppositiepartij. ‘Dat is zo fout voor het vertrouwen in de democratie’, zo blikt Van der Linden terug. Hij denkt dat zijn partij de verkiezingswinst mede aan dat sentiment te danken heeft. ‘Wij willen met iedereen in gesprek en zoeken naar brede samenwerking. We willen het echt anders dan vier jaar geleden.’

Vijfde wiel

In de Overijsselse gemeente Twenterand diende zich een vergelijkbaar voorbeeld aan. Lokale partij Gemeentebelangen is sinds 2010 samen met het CDA de grootste partij in de gemeenteraad, maar werd steevast buiten de coalitie gehouden. In 2018 behaalde de partij twaalf van de 23 zetels. Een winst van vijf zetels, voor een groot deel ten koste van het CDA. Een reactie op de jaren van uitsluiting, denkt Marcus Elzinga, partijleider en fractievoorzitter. Met één zetel verschil behaalt de partij net genoeg zetels om alleen te besturen. Maar ook deze lokale partij bestuurt liever samen. Vanuit vrees om hetzelfde lot te ondergaan, bekent het raadslid.

‘Je moet nooit partijen buitensluiten. Dat breekt je op, op termijn. Het leidt tot proteststemmen, waar wij in 2018 onze winst aan te danken hebben.’ De Twentse partij vond de ChristenUnie als coalitiepartner, dat getalsmatig dus niet nodig was om een coalitie overeind te houden. Maakt dat zo’n partij dan geen vijfde wiel aan de wagen? Niet met duidelijke afspraken vooraf, zegt toenmalig fractievoorzitter Gerjan Smelt, die inmiddels de lokale politiek heeft verlaten. ‘Je moet investeren in elkaars relatie en regelmatig evalueren. We schreven een gezamenlijk coalitieprogramma, alles dat daarbuiten viel was een vrije kwestie.’

En dus in principe vrij spel voor de fractie van Elzinga, die daar naar eigen zeggen nooit gebruik van maakte. ‘Dan ga je dingen erdoorheen drukken. We zochten altijd naar minimaal twee partijen die ook meestemden met onze voorstellen.’ Zo ook in het Brabantse Reusel-De Mierden, waar lokale partij Samenwerking in 2018 met afstand de grootste werd. De partij kon alleen regeren, maar zocht steun bij de VVD. En er werd sowieso altijd gezocht naar breder draagvlak, vertelt Niels Huijbregts, raadslid van de partij Samenwerking.

Noodzakelijk in een coalitieverband met zo’n ongelijk speelveld, vindt coalitiepartner David Geysen (VVD). ‘Die numerieke meerderheid moet je nooit als machtsmiddel inzetten. Dan waren wij er ook meteen mee gestopt. We hebben de coalitie nu doorgezet omdat dat nooit is gebeurd, ze hebben er niet eens mee gedreigd.’

Het beviel inderdaad: de verhoudingen in de raad bleven in 2022 nagenoeg gelijk en de twee partijen werken aan een doorstart, waarbij de VVD weer de ‘overbodige’ aanvullende partner is. Nu coalitievorming in Barendrecht niet is gelukt, lijkt er voor het eerst in twintig jaar weer een gemeente onder bestuur te komen van maar één partij. Echt voor Barendrecht staat nog steeds open voor discussie met de rest van de raad, zo stelt Lennart van der Linden. ‘Voor de verkiezingen hebben we gezegd dat we met iedereen samenwerken. Dus ze mogen ons overtuigen.’