Laten we proosten op 2025!

Wat gaat 2025 ons brengen? Boudewijn Steur, directeur Kennis, Internationaal, Europa en Macro-Economie bij het ministerie van BZK en VRO en Diederik Gerritsen,  stagiair bij dezelfde directie, namen meer dan 120 nieuwjaarstoespraken van burgemeesters, commissarissen van de koning en gezaghebbers op de eilanden onder de loep. Een analyse over weerbaarheid, polarisatie, wonen, klimaat en de toekomst.

Aan het begin van ieder jaar houden burgemeesters, commissarissen van de koning en gezaghebbers hun nieuwjaarstoespraak. Het is een goede aanleiding om de beste wensen over te brengen aan de inwoners, maar ook om te reflecteren door terug te blikken op het afgelopen en vooruit te kijken naar het komende jaar. Daarmee zijn nieuwjaarstoespraken een thermometer voor het denken van bestuurlijk Nederland. Uit de analyses van eerdere toespraken blijken de belangrijkste thema’s die bestuurders benoemen, ieder jaar net iets anders zijn. Zo zijn nieuwjaarstoespraken meer dan een traditie; zij worden een weerspiegeling van de zorgen en prioriteiten van bestuurders.

Hieronder geven wij een beeld van deze zorgen en prioriteiten aan het begin van 2025. Daarvoor hebben wij de meer dan 120 nieuwjaarstoespraken van burgemeesters, de gezaghebbers op de eilanden en de commissarissen van de Koning geanalyseerd.

Weerbaarheid van de democratie

Een groot punt van zorg zijn de oplopende geopolitieke spanningen op dit moment. Vaak wordt daarbij gewezen op de verkiezingen van Trump, en de conflicten in Oekraïne en Gaza. Ieder jaar komen geopolitieke ontwikkelingen aan bod, maar anders dan in andere jaren klinkt er een grotere urgentie en hebben zij een ander karakter. In veel toespraken wijzen bestuurders op het ontstaan van een nieuwe geopolitieke rechtsorde waarvan wij de spelregels nog niet kennen, en een enkeling heeft het zelfs over een nieuw ijzeren gordijn.

Deze geopolitieke ontwikkelingen plaatsen de meeste bestuurders in het licht van de 80-jarige herdenking van de bevrijding. Naast de verschillende festiviteiten die aangekondigd worden, roepen bestuurders vooral op stil te staan bij de waarde van democratie. In de toespraken wijzen bestuurders op wat democratie Nederland heeft gebracht aan vrijheid en welvaart, maar ook dat die democratie op dit moment onder druk staat door de geopolitieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Commissaris Gerritsen van Flevoland stelt, dat het democratisch systeem kapot kán gaan. ‘Sterker nog’, zo benadrukt hij, ‘het gáát kapot als voortdurend de verkeerde woorden worden gebruikt’.

En hoe zit het dan met democratische vernieuwing? Dat was een thema dat een aantal jaar geleden hoog op de agenda stond in nieuwjaarstoespraken. Er werd destijds opgeroepen om te experimenteren met verschillende vormen van democratische vernieuwing, zoals het right to challenge of burgerberaden. Ook zagen veel bestuurders een ontwikkeling waarin de overheid steeds meer faciliterend is en dat de samenleving zelf het initiatief neemt. Anno 2025 zijn die oproepen voor een belangrijk deel verdwenen. Het gaat vooral om het beschermen van de democratie in plaats van om de vernieuwing ervan. Burgemeester Verhoeve van Gouda heeft het zelfs over de ‘democratische herfst’.

De geopolitieke ontwikkelingen zijn ook aanleiding voor bestuurders om inwoners op te roepen paraat te zijn voor eventuele crises. Dat is een thema dat in andere jaren niet speelde in de toespraken. Daarbij wijzen bestuurders vooral op de gevolgen van cyberaanvallen of het langdurig uitvallen van elektriciteit, water, gas en communicatie. ‘Het is goed om ons bewust te zijn’, zo stelt burgemeester Spies van Alphen aan den Rijn, ‘van onze kwetsbaarheden en ook zelf de vraag te beantwoorden of u thuis en op het werk voorbereid bent op dit soort verstoringen’. Veel burgemeesters roepen hun inwoners daarom op om noodpakketten te kopen, zodat mensen de eerste 72 uur kunnen overleven.

Toenemende polarisatie

Een ander belangrijk maatschappelijk thema dat bestuurders aansnijden, is de toenemende polarisatie in de samenleving. Ook hier wordt de link gelegd met de herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Die polarisatie is het resultaat van echokamers op social media, maar ook doordat er politieke partijen zijn die voordeel halen door de nadruk te leggen op verschillen in plaats van de overeenkomsten tussen mensen in Nederland. ‘Ik ben bezorgd’, zei Commissaris Emile Roemer, ‘dat we in Nederland én daarbuiten, steeds vaker bevangen raken. Misschien zelfs gevangen zijn, in eigen denkbeelden. Als een telefoon die geen gehoor geeft, komen verbindingen moeizamer tot stand. De lijnen zijn te vaak bezet. Door retoriek. Door de retoriek van ruzie en rumoer’

Die toenemende polarisatie heeft ook gevolgen voor hun eigen ambt, want door die polarisatie zijn er steeds vaker bedreigingen aan het adres van bestuurders. Het zijn vooral de burgemeesters die in die polarisatie onderdeel zijn van het politieke debat. Hoewel het niet altijd expliciet wordt vermeld, maken veel bestuurders een verwijzing naar de manier waarop er in het afgelopen jaar over burgemeester Femke Halsema werd gesproken.

‘Den Haag’

In vergelijking met andere jaren was het geluid richting ‘Den Haag’ stevig en kritisch. Waar in andere jaren een kritische noot zeker niet ontbrak, overheerste toen vooral de noodzaak om gezamenlijk op te trekken. Dit jaar zijn bestuurders kritischer over wat ‘Den Haag’ voor hen heeft bereikt en wat daar gebeurt. Woorden als irritatie, boos en dat het stapelen van problemen niet helpend is en dat ‘niet helpend’ een understatement is, klinken in diverse toespraken door. Het gaat daarbij om diverse dossiers waar het kabinet nog duidelijkheid moet geven, vooral op de langere termijn. Vaak wordt daarbij de financiële problematiek van gemeenten genoemd, de PAS-regelingen en infrastructurele keuzes zoals de Lelylijn.

Ook komen diverse bestuurders terug op de noodzaak oog te hebben voor de regio, waarbij zij vooral aangeven dat het oog hebben voor hun regio in het belang van heel Nederland is. De oproep van waarnemend commissaris De Jonge van Zeeland is exemplarisch: ‘Benut de kracht van Zeeland! Investeren in onze mooie provincie is niet alleen in het belang van Zeeland, maar in het belang van heel Nederland!’. Het signaal om oog te houden voor alle regio’s is niet afgenomen sinds het aantreden van dit kabinet. In veel regio’s bestaan twijfels of dit kabinet wel doorpakt op de aanbevelingen uit ‘Elke regio telt’. Zo zei burgemeester Zwiers van Midden-Drenthe: ‘Zeker in het Noorden voelen we op dit moment te weinig respect om als gemeenten op een gelijkwaardige manier in gesprek te komen met het Rijk, om een deel van de oplossing te zijn.’

Goed wonen

Zoals ieder jaar was de woningcrisis een terugkerend thema in de toespraken. Veel bestuurders geven aan hoeveel woningen er in het afgelopen jaar zijn gerealiseerd of waar besluiten zijn genomen om nieuwe woningen te realiseren. Zij wijzen er op dat het niet alleen gaat om het bouwen van huizen. ‘Wat betekent groei voor onze bereikbaarheid, duurzaamheid en leefbaarheid?’, stelde burgemeester Korteland van Almelo, ‘Hoe zorgen we dat iedereen kan meedoen?’. Deze, en andere voorbeelden, tonen dat bestuurders zien dat het meer vergt dan alleen woningen bouwen om vitaal te blijven.

Een ander thema gaat over de huisvesting van asielzoekers en statushouders. Ook daarbij wordt opgeroepen om duidelijkheid vanuit het kabinet te geven. Niet alleen omdat het hier gaat om een enorme opgave die niet van vandaag op morgen is gerealiseerd, maar ook omdat het uiteindelijk gaat om mensen.  Wel zijn burgemeesters lovend en positief over de manier waarop deze opgave uitgewerkt wordt door de gemeente en gemeenschap. Zo geeft burgemeester König van Deventer in zijn toespraak aan hoe lokale veerkracht dé oplossing is voor deze problematiek.

De klimaatcrisis

In het rijtje van crises die besproken worden door bestuurders ontbreekt de klimaatcrisis niet, al krijgt deze minder aandacht dan in vorige jaren. Burgemeesters halen het klimaatprobleem aan om op te roepen tot eendracht en samenwerking en om voorbeelden te geven van lokale initiatieven die de gemeenten hebben gerealiseerd om klimaatverandering tegen te gaan. Zo benoemt burgemeester Van Stappershoef van Goirle de ‘klimaatboog-projecten’ die het college bewerkstelligd heeft, en praat burgemeester Bouwman van Opsterland over dat ‘demografische verschuivingen, veroorzaakt door oorlogen en economische ellende in delen van de wereld, onmiskenbare gevolgen van klimaatverandering hebben en krijgen een steeds grotere impact op ons leven in Nederland en Opsterland’.

De toekomst

Een laatste onderwerp dat vaker terugkomt, is de toekomst. Daarbij zijn bestuurders minder optimistisch. Burgemeester Bleker van Enschede zei bijvoorbeeld: ‘’We zijn bovengemiddeld vergeleken met de andere landen pessimistisch over de nabije toekomst van ons land. Het pessimisme is de afgelopen jaren ook toegenomen’.

Daarnaast gaat het in de toespraken over de noodzaak om na te denken over de toekomst. Het is vooral de politiek die daarbij wordt aangesproken. Politici moeten niet alleen bezig zijn met de waan van de dag, met morgen, of volgende week. Daarbij wordt vooral gewezen op de plicht om oog te hebben voor de generaties na ons. Commissaris Kolf van Zuid-Holland somt dit denken op: ‘Ik roep met name onze landelijke politici en bestuurders op hierin het goede voorbeeld te geven. Een langere adem brengt ons vaak verder, korte termijn denken is een vorm van verraad aan onze eigen kinderen.’

Boudewijn Steur, Diederik Gerritsen