Waar doen ze het van?

Op Prinsjesdag presenteert de Rijksoverheid haar begroting. Op basis daarvan maakt ze bekend wat dit betekent voor de bijdrage die de gemeenten krijgen van de Rijksoverheid. Dit doet ze via de septembercirculaire. In deze blog staan we stil bij de verschillende type inkomsten van een gemeente en de verdeling van de middelen vanuit het Rijk over de gemeenten. Daarnaast bekijken we op welke manier uitgaven gekoppeld zijn aan inkomsten van het Rijk en hoe datagedreven werken en analyses kunnen ondersteunen bij het beheersen en bijsturen van de uitgaven.

Hoe komt een gemeente aan geld?

De meeste inkomsten krijgen gemeenten van het Rijk. In 2021 gaat het om 60% van de inkomsten. Daarnaast kan een gemeente zaken bekostigen vanuit een reserve, als ze deze heeft opgebouwd. Een andere bron van inkomsten vormen de belastingen, zoals de onroerendezakenbelasting (ozb) en toeristenbelasting. Ook kan een gemeente zogenaamde leges innen. Dit zijn vergoedingen die een inwoner betaalt aan de gemeente voor bijvoorbeeld paspoorten en rijbewijzen. Overige inkomstenbronnen zijn bijvoorbeeld inkomsten vanuit de EU, vanuit gemeenschappelijke regelingen, van grondexploitaties en inkomsten afkomstig uit verhuur.

De VNG onderhandelt (namens alle gemeenten) met het Rijk over de inkomsten. Zo probeert de VNG te borgen dat een gemeente (genoeg) extra inkomsten ontvangt zodra het Rijk een extra taak bij de gemeente neerlegt. Gemeenten kunnen ook zelf aan bepaalde knoppen draaien. Zo kan een gemeente ervoor kiezen bepaalde belastingen te verhogen, al kan dit politiek –en maatschappelijk- gevoelig liggen. Voor de meeste leges en andere rechten geldt dat deze maximaal kostendekkend mogen zijn. Een gemeente mag hierop dus geen winst maken. Een gemeente heeft hierdoor een beperkte invloed op haar inkomsten.

Omdat de gemeente een beperkte invloed op haar inkomsten heeft, is het des te belangrijker om grip op de uitgaven te hebben. Dit verkrijg je door overzicht aan te brengen en uitgaven te monitoren. Dat geldt in het bijzonder voor de uitgaven in het sociaal domein, omdat hier sprake is van sterk stijgende kosten. Het Dashboard Sociaal Domein van Van Dam & Oosterbaan geeft je gemeente inzicht in uitgaven binnen dit domein, nu en in de toekomst. Het dashboard zorgt ervoor dat op systematische wijze (ontwikkelingen in de) uitgaven in kaart worden gebracht en worden geanalyseerd. Door op een slimme manier belangrijke data- en informatiebronnen te koppelen aan het dashboard, verkrijg je een breed inzicht. Daarnaast geeft deze datagedreven aanpak je de handvatten die je nodig hebt om te sturen op de uitgaven. Meer over het Dashboard Sociaal domein lees je in het whitepaper ‘Model systematisch analyseren Jeugd & Wmo’. Als je meer wilt weten over welke sturingsmogelijkheden je hebt om uitgaven te beperken en wat hiervan de (financiële) impact is op de gemeentelijke ambities en het voorzieningenaanbod, kun je het whitepaper ‘In 4 stappen naar kostenbesparing in het sociaal domein’ lezen.

Deze en andere whitepapers vind je terug in onze kennisbank via vandamoosterbaan.nl/kennisbank

Hoe wordt het geld uit het gemeentefonds verdeeld over gemeenten?

Momenteel bepalen meer dan 60 maatstaven hoeveel geld een gemeente ontvangt. Hierin zijn ook sociale maatstaven meegenomen, zoals het aantal inwoners, uitkeringsontvangers en huishoudens met een laag inkomen. Daarnaast ontvangen enkele gemeenten een extra bedrag zoals Amsterdam en Rotterdam. Deze gemeenten staan mede hierdoor bovenaan in de Top 10 en ontvangen de hoogste uitkeringen vanuit het Rijk. In maart 2019 is een onderzoek gestart naar een nieuwe verdeling van de gelden, een herijking van het gemeentefonds. Deze wordt (naar verwachting) vanaf 2023 ingevoerd en kan een grote impact hebben op de inkomsten van een gemeente. 

In absolute zin ontvangen de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht het meeste geld vanuit het gemeentefonds. Maar als we kijken naar de uitkering vanuit het gemeentefonds per inwoner, ziet de Top 10 er heel anders uit. De gemeente Vlissingen, Schiermonnikoog, Vlieland en Heerlen staan dan bovenaan. Laat je niet verleiden om op basis van onderstaande tabellen tot een oordeel te komen over een herverdeling van het gemeentefonds. De adviseurs van Van Dam & Oosterbaan kijken verder dan een dergelijke Top 10 en zullen inzichten op basis van data altijd op een correcte wijzen duiden. Over de verdeling van het gemeentefonds over gemeenten is het goed om je te realiseren dat het zeer lastig om tot een verdeling te komen waar iedereen achter staat, die ‘eerlijk’ is én die praktisch uit te voeren is.

Hoe krijgt de gemeente het geld vanuit het Rijk?

Het grootste gedeelte van het geld dat het Rijk beschikbaar stelt aan gemeenten wordt verdeeld vanuit het gemeentefonds. Ten tijde van de septembercirculaire 2022 omvat het gemeentefonds voor 2022 circa 36 miljard euro. Het gemeentefonds wordt gedurende het jaar verschillende keren aangepast. Een extra taak voor gemeenten gaat bijvoorbeeld (vaak) samen met extra geld vanuit het Rijk. Ook wordt ingespeeld op ontwikkelingen zoals inflatie, loon- en prijsontwikkelingen. Daarnaast is er sprake van de zogeheten trap-op, trap-af-systematiek: als het Rijk meer uitgeeft dan begroot, ontvangen gemeenten ook meer geld. Daar staat tegenover dat de gemeenten minder geld ontvangen wanneer het Rijk minder uitgeeft dan begroot. Het Rijk informeert de gemeenten over alle wijzigingen in de (hoogte van de) uitkeringen via een circulaire. Dit document wordt elk jaar in mei, september en december gepubliceerd. De circulaire in mei 2022 telde maar liefst 156 pagina’s.

Een gemeente ontvangt drie typen uitkeringen: de algemene uitkering, de integratie- en decentralisatieuitkeringen en specifieke uitkeringen (SPUK). De eerste twee vormen het gemeentefonds en zijn voor 2022 circa 36 miljard euro. De onderlinge verhouding wisselt steeds doordat integratie- en decentralisatieuitkeringen (stapsgewijs) opgaan in de algemene uitkering en er nieuwe integratie- en decentralisatieuitkeringen starten naar aanleiding van taakmutaties. Naast het gemeentefonds ontvangen gemeenten in 2022 naar verwachting circa 11 miljard aan SPUK.

Weet jij hoeveel jouw gemeente ontvangt vanuit het Rijk? Heb jij inzicht in welke budgetten gekoppeld zijn aan wettelijke taken en welke ‘vrij’ te besteden zijn? Is jouw gemeente wendbaar in de uitgaven en daarmee voorbereid op de impact van de herijking van het gemeentefonds? De adviseurs van Van Dam & Oosterbaan kunnen dit door middel van analyse verduidelijken. Een eerste stap is het inzichtelijk maken van de uitgaven die gekoppeld zijn aan een SPUK. Het inperken van deze uitgaven gaat namelijk volledig gepaard met minder inkomsten vanuit het Rijk. In een tweede stap maken we inzichtelijk welke uitgaven vanuit de algemene en de integratie- en decentralisatie-uitkeringen gekoppeld zijn aan een wettelijke verplichting en welk gedeelte aan een bestuurlijke wens of politieke keuze. Voor de wettelijke verplichtingen kan worden gezocht naar efficiëntieverbetering. Vaak blijkt dit lastig te behalen op de wettelijke taakstellingen en werkzaamheden.

De categorie bestuurlijke wensen en politieke keuzes biedt gemeenten daarmee de grootste sturingsmogelijkheid op de uitgaven. Voor de ambtelijke organisatie is het van belang om bestuur en politiek inzicht te geven in deze ruimte en de impact van verschillende keuzes. Van Dam & Oosterbaan maakt dit inzichtelijk door verschillende scenario's op te stellen op basis van data-analyse. Samen brengen we in kaart welke informatie belangrijk is en bepaal je wat je precies inzichtelijk wilt hebben op welke manier. Omdat van Dam & Oosterbaan werkt vanuit een maatschappelijk datagedreven principe, worden alle rapportages, dashboards en scenario’s opgebouwd op basis van databronnen, zowel die van de gemeente zelf als van externe, publieke bronnen, zoals het CBS. Zo weet je zeker dat je alle relevante informatie bij elkaar brengt en verkrijg je heldere inzichten.