Speech voor wethouders jeugdzorg

Al weer zo’n jaar geleden mocht ik een bijdrage leveren aan het boek “Zelfsturing: bottom-up organiseren” van Erwin Witteveen en Martijn Aslander (www.zelfsturing.net). Ik schreef een speech voor wethouders jeugdzorg die na de gemeenteraadsverkiezingen 2014 aantreden. De in de speech voorspelde resultaten zijn als het gaat om het terugdringen van ondertoezichtstellingen (-40%) en gedwongen uithuisplaatsingen (-60%) ruimschoots gerealiseerd.

De voorspelde groei van het aantal Eigen Kracht Conferentie bleef wat achter ten opzichte van de voorspelde 1000 per jaar (circa 700). En mijn Bureau Jeugdzorg heet inmiddels Jeugdbescherming Regio Amsterdam. Maar voor het overige is de speech nog zeer actueel. Binnenkort zullen de nieuwe wethouders jeugdzorg aantreden. Vandaar dat ik de speech in deze column nog een keer recycle.

Geachte wethouders,

Van harte gefeliciteerd met uw benoeming tot wethouder. In het bijzonder heel veel geluk gewenst met uw portefeuille jeugdzorg. Een prachtige portefeuille waarin u verschil kunt gaan maken voor de meest kwetsbare burgers van ons land. De kwetsbare kinderen in de knel. De kinderen die zonder tijdelijke hulp van de overheid niet veilig kunnen opgroeien. U treedt als wethouders jeugdzorg aan op een bijzonder moment in de geschiedenis van de jeugdzorg. We staan immers aan de vooravond van het moment waarop de gemeenten volledig verantwoordelijk worden voor de jeugdzorg. Deze transitie biedt een unieke kans op een inhoudelijke transformatie weg van het huidige zieke jeugdzorgsysteem. Op weg naar een duurzame jeugdzorg, gekenmerkt door minder ondertoezichtstellingen, minder jeugdreclasseringmaatregelen, minder beroep op dure jeugdzorg, minder uithuisplaatsingen, meer oplossingen in eigen kring en, als uithuisplaatsing toch onvermijdelijk is, meer plaatsingen in het eigen netwerk. Onze meest kwetsbare burgertjes die al zoveel pech in hun jonge leven hebben gehad, verdienen, met hun ouders, niet minder dan excellente ondersteuning om hun leven weer op de rit te krijgen en op eigen kracht verder te kunnen.

Aan u de waardevolle maar ook moeilijke taak om, na decennia over elkaar heen buitelende, half afgemaakte en veelal mislukte politiek van bovenaf opgelegde reorganisaties, het historische momentum te omarmen en te benutten. Daarvoor is het van cruciaal belang dat u beseft dat sprake is van goede mensen in een ziek systeem. Die goede mensen, dat zijn natuurlijk primair de kwetsbare gezinnen die onmachtig zijn om zelfstandig een veilige opvoedsituatie te realiseren. Ik ben nog nooit een ouder tegen gekomen die bewust zijn kind mishandelt. Elke vader of moeder wil ten diepste het beste voor zijn of haar kind. Die goede mensen, dat zijn ook al die ongelooflijk betrokken en professionele frontlijnwerkers in de jeugdzorg die elke dag weer, in uitermate complexe omstandigheden, bereid zijn het mooie maar zware werk als jeugdzorgwerker te doen.

We hebben de afgelopen jaren met zijn allen een jeugdzorgstelsel gebouwd waarin de onmacht regeert. Elkaar ook nog eens versterkende onmacht van gezinnen en van professionals die ondanks hun nobele intenties zijn ingezogen in een institutioneel moeras, dat deels zijn eigen problematiek produceert. Een moeras dat alleen kan worden drooggelegd als u als politiek verantwoordelijken niet de fouten uit het verleden herhaalt. Daarvoor is het nodig dat die goede mensen de ruimte krijgen om te doen wat nodig is. In plaats van te doen wat perverse systeemprikkels van hun eisen. In essentie komt dat neer op een transformatie waarin gezinnen en professionals het stuur voor verandering in handen krijgen. Dat betekent vooral een houding van loslaten en vertrouwen op en ontketenen van de kracht van sociale netwerken en frontlijnprofessionals.

Het goede nieuws is dat die kracht al ruimschoots aanwezig is. Vele kwetsbare gezinnen zijn er immers de afgelopen jaren, samen met de onmisbare steun van betrokken jeugdzorgwerkers, in geslaagd, om tegen de klippen van een disfunctioneel systeem toch hun leven weer op de rit te krijgen. Stelt u zich dus eens voor wat er kan gebeuren, wanneer we er in slagen om die kracht veel meer dan tot nu toe aan te boren.

Het goede nieuws is ook, dat er in de huidige praktijk al de nodige voorbeelden zijn uit het hele land, die bewijzen dat een transformatie gebaseerd op zelfsturing door gezinnen en frontlijnprofessionals een gouden combinatie vormen op weg naar succes. Vergeef me als ik mij voor nu beperk tot het voorbeeld uit mijn eigen praktijk in de regio Amsterdam. Ik doe dat als geboren Hagenees en fan van Feyenoord, voor diegenen die wellicht wat moeite hebben met die typische Amsterdamse arrogantie.

Verschillende innovaties bij mijn Bureau Jeugdzorg raakten in 2011 in een geconcentreerde stroomversnelling toen tien van mijn medewerkers in een levend laboratorium de ruimte kregen hun eigen werk opnieuw uit te vinden gericht op de missie: Ieder kind veilig. Ze kwamen zelf tot de conclusie dat 70% van hun werk in feite neerkwam op verspilling en ontwierpen een nieuwe zogenaamde generiek gezinsgerichte werkwijze zonder overbodige bureaucratie, met het aanboren van eigen kracht van het gezin en haar netwerk als leidend beginsel. Ze erkenden zelf de noodzaak tot verdergaande professionalisering en permanente (zelf)reflectie en intervisie. De nieuwe werkwijze werd vervolgens niet uitgerold, maar ingerold. Alle gezinsmanagers gingen, verkort, door hetzelfde leerproces. Met onder andere een explosie van Eigen Kracht Conferenties en daaruit voortvloeiende inzet van het sociale netwerk tot gevolg. Ruim 700 in 2012, 1000 in 2013.

Sindsdien wordt er niet langer over maar altijd met het gezin gesproken, zoveel mogelijk bij de mensen thuis in plaats van op kantoor. Samenwerkende jeugdzorgprofessionals werken wijkgericht en daarmee nabij. Verlost van de tot handelingsverlegenheid aanzettende ketenen van het oude jeugdzorgstelsel, komen deze frontlijners samen met het gezin, hun sociale netwerk en buurtbewoners tot creatieve oplossingen die herstel van het gewone leven sneller dan voorheen mogelijk maakt.  Zelfredzaamheid van gezinnen, buurtbewoners en jeugdzorgwerker cumuleren in samenredzaamheid in nabijheid.

De resultaten liegen er niet om. Al in 2012 leidde deze manier van werken tot een vermindering van het aantal ondertoezichtstellingen van 17% en van het aantal uithuisplaatsingen van 20%. In 2013 was opnieuw sprake van een verdere daling van het aantal ondertoezichtstellingen met nog eens 10% en van het aantal uithuisplaatsingen met nog eens 10%. De helft van het aantal uithuisplaatsingen betrof plaatsingen in het eigen netwerk. Ouders en gezinnen waarderen de geboden jeugdzorg inmiddels met een 8. De eerste cijfers uit 2014 wijzen op voortzetting van deze trends inclusief een eerste daling van het aantal jeugdreclasseringmaatregelen, zodat er aan het begin van de transitie op 1-1-2015 zicht is op halvering van het aantal gedwongen maatregelen in de nabije toekomst.

Aan u als wethouders jeugdzorg de schone taak om deze beweging, die ook op andere plekken in het land in gang is gezet, verder aan te jagen en voort te zetten. Dat lukt u alleen, en nu word ik even heel streng, wanneer u bereid bent uw natuurlijke neiging tot sturen van bovenaf los te laten. Wanneer u bereid bent ruimte te geven aan en voorwaarden te realiseren voor zelfsturing door gezinnen, buurtbewoners en jeugdzorgwerkers gezamenlijk. Wanneer u bereid bent actief betrokken op uw handen te zitten. Wanneer u bereid bent vertrouwen te geven, omdat wie vertrouwen geeft deze ook zal ontvangen.

We leven in bijzondere tijden waarin voor kinderen in de knel meer mogelijk is dan we ooit voor mogelijk hebben gehouden. Uw rol als wethouder is daarbij cruciaal. Want hoe paradoxaal dat ook wellicht klinkt, het realiseren van zelfsturing door gezinnen en professionals is alleen mogelijk door met actieve inspirerende betrokkenheid van uw kant. Ik wens u veel succes met uw maatschappelijk zeer betekenisvolle en eervolle opdracht.

Laten we blijven dromen van en streven naar een gedwongen maatregelen vrije samenleving in de wetenschap dat er altijd sprake zal blijven van een gebroken schepping die jeugdbescherming, jeugdreclassering en uithuisplaatsing onvermijdelijk maakt. Een gebroken schepping die ook gebaat is bij meer samenredzaamheid en nabijheid. Een gebroken schepping die een stuk kleiner kan worden dan die nu is.

Ik dank u voor uw aandacht.