Aan de leiband van het rijk

Enschede nam rigoureuze maatregelen om het aantal  bijstandsgerechtigden terug te brengen. Té rigoureus,  vinden andere gemeenten. Hoe je het beroep op de bijstand dan vermindert? Focus op werkgevers. En profiteer als Heerlen van starre rijksverdeelmodellen.

Overal in het land klimt de arbeidsmarkt uit het dal, behalve in Twente. Hoge werkloosheid, geen banen. Enschede is een geval apart, schreven alle raadsleden in september in een brandbrief aan het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Zo hoopte de gemeente in aanmerking te blijven komen voor een Meerjarige Aanvullende Uitkering (MAU).

De MAU is een uitkomst voor gemeenten die structureel meer geld aan bijstandsuitkeringen uitgeven dan het hun beschikbaar gestelde rijksbudget. Maar om voor zo’n aanvulling in aanmerking te komen stelt het ministerie harde eisen. MAU-gemeenten moeten aantonen dat zij in een speciale positie verkeren, bijvoorbeeld dat de arbeidsmarkt er slechter is dan in de rest van het land. Daarnaast moet een pakket maatregelen worden overlegd om het bijstandsvolume aan te pakken. Op dit moment hebben vijftien gemeenten een toezegging voor de MAU.

Om aan de eisen van SZW te voldoen, kwam het Enschedese college met een waslijst aan maatregelen. Bijstandsgerechtigden worden strenger gesanctioneerd en moeten de eigen woning eerder verkopen. En wie een baan op minder dan anderhalf uur reistijd niet accepteert, wordt meteen op z’n uitkering gekort. Daarnaast bedacht Enschede dat bijstandsgerechtigden eerst hun pensioen moesten opeten en dat hun aanvraag pas na vier weken in behandeling wordt genomen. Het pensioenplan werd na tussenkomst van staatssecretaris Klijnsma geschrapt, maar de wachtperiode is in Enschede inmiddels staande praktijk. De gemeente vindt dat de maatregelen ‘sociaal zeer onwenselijke situaties en tegenstellingen in onze stad’ kunnen veroorzaken. Maar, is de rede­natie, als de MAU-normen niet worden gehaald en de gemeente dus geen extra geld uit Den Haag krijgt, is ze nog verder van huis.

Heel drastisch
In Leeuwarden zijn ook maatregelen genomen, maar die gingen niet zo ver als in Enschede. De Friese hoofdstad had al jaren een tekort op het bijstandsbudget. Daarom werd voor 2013 tot 2015 een MAU aangevraagd en toegekend. ‘Voor ons een bevestiging dat we ons beleid op orde hadden en dat andere factoren de oorzaak van het tekort waren’, aldus Ellen de Bruin, sector­manager Werk en Inkomen.

De Leeuwarder aanpak concentreert zich op het beperken van instroom, op investeringen om de uitstroom te stimuleren en een strenger en eenduidiger handhavings- en sanctiebeleid. Veelgehoorde termen in Nederland. Wat maakt nou het verschil?

‘Vooral de instroombeperking is effectief’, aldus De Bruin. ‘Vroeger kwam men bij de sociale dienst een uitkering halen. Nu gaan we het gesprek aan om mensen te activeren. Vooral jongeren leiden we naar werk of school. We leggen mensen uit wat hun rechten zijn, maar we wijzen ze ook op hun plichten.’

Daar begint Leeuwarden al mee als mensen nog geen ‘klant’ zijn: er is voorlichting voor Ww’ers die bijna naar de Wwb doorvallen. De Bruin: ‘De Ww is een verzekering en een stuk relaxter dan de Wwb. De boodschap is eigenlijk: je wilt niet bij ons terechtkomen.’

De strenge selectie aan de poort heeft ervoor gezorgd dat 40 procent van de mensen die zich meldt voor een uitkering niet terugkomt. Daarnaast valt veel winst te behalen met een goede werkgeversbenadering, hebben ze in Leeuwarden geleerd. ‘We spreken nu hun taal en kunnen daardoor meer vacatures uit de markt trekken.’ Sommige grote werkgevers in de regio Leeuwarden hebben inmiddels uitzendbureaus buiten de deur gezet en doen rechtstreeks zaken met de gemeente.

En dan zijn er ook dingen die ze in Leeuwarden niet meer doen. Dure re-integratietrajecten bijvoorbeeld. In de tijd dat het geld tegen de plinten klotste, gaf de gemeente volgens De Bruin ‘duizenden euro’s uit aan trajecten voor mensen die een puinhoop van hun leven maakten en waarvan je bij aanvang al wist dat het toch niets zou worden.’

De maatregelen hebben ertoe geleid dat in 2013 aan de voorwaarden van het ministerie is voldaan. In 2014 gaat het nóg beter. Met een slag om de arm  spreekt De Bruin de verwachting uit dat de rijksaanvulling dit jaar helemaal niet nodig is.

Iets goeds
Ook in Tiel lijkt het erop dat de aangevraagde en toegezegde MAU-bijdrage niet helemaal hoeft te worden  uitgekeerd. ‘Wij hebben hier iets goeds gedaan’, weet Cees van Oostrum, manager Werk en Inkomen. Met een groot aantal laaggeletterden en een klein aantal debiteuren dat daadwerkelijk terugbetaalt, kreeg de Gelderse gemeente een MAU toegekend. De verbeterplannen lijken op die van Leeuwarden. Doorleiden naar opleiding, scholing en werk zorgt ervoor dat liefst 63 procent van de mensen die zich voor een uitkering meldt er uiteindelijk geen krijgt. En door een betere werkgeversbenadering verlaten sinds juni meer mensen de bijstand dan er instromen.

Van Oostrum: ‘We dachten dat het een opleving was in verband met seizoensarbeid, maar dat hoge uitstroompercentage zet gewoon door.’ 2015 wordt voor Tiel het jaar waarin het debiteurenbeheer moet worden aangepakt. Zorgen dat minder mensen debiteur worden is één van de maatregelen. Snel handelen op het moment dat iemand debiteur is, een tweede. ‘Daarvoor moeten we het proces goed inrichten’, aldus Van Oostrum. ‘Met het ministerie hebben we afgesproken dat we dat in 2015 goed op de rit moeten krijgen.’

Een heel ander geluid komt uit Heerlen. Sinds jaar en dag een gemeente met een groot aantal mensen in de bijstand en een groot tekort op het bijstandsbudget. Tientallen miljoenen heeft de gemeente de afgelopen jaren moeten bijleggen op de bijstand. En net als het in de rest van het land slecht gaat en de bakken met werkzoekenden volstromen, gaat het in Heerlen weer goed.

In 2012 is Heerlen zevende op de lijst van gemeenten waar de bijstand zich positief ontwikkelt. In 2013 zelfs nummer drie. Het aantal Wwb’ers daalde de afgelopen drie jaar met 1 procent waar het landelijk beeld een stijging van 24 procent liet zien. En dat terwijl het budget toeneemt.

‘We krijgen een percentage van het macrobudget. Dat stijgt omdat landelijk het aantal mensen in de bijstand stijgt’, legt SP-wethouder Peter van Zutphen van armoedebeleid uit. ’Vorig jaar hielden we daardoor een miljoen over, dit jaar ook.’

Natuurlijk heeft zijn gemeente maatregelen getroffen. Het oprichten van een jongerenloket blijkt effectief. Daar kijkt men verder dan naar de bijstandsaanvraag alleen: ook naar de thuis­situatie of eventuele verslavings- of psychische problemen. Waar nodig wordt doorverwezen en hulp geboden met scholing. Die aanpak heeft een sterke daling van het aantal jeugdwerklozen tot gevolg. Van Zuthpen: ‘Toen het slecht ging, was het statistische pech. Nu hebben we statistisch geluk. We zouden nog steeds een tekort hebben gehad als het in de rest van het land niet zo slecht was gegaan.’

Verdeelmodellen
Het toont volgens hem aan dat er goed moet worden gekeken naar de  verdeelmodellen van het macrobudget. ‘Amsterdam had de afgelopen jaren honderden miljoenen over, terwijl de gemeente de bevolkingsadministratie niet eens op orde had. Fraudebestrijding staat of valt daarmee.  Kun je echt zeggen dat Amsterdam het zo geweldig deed en Heerlen eerder zo slecht? En doet Heerlen het nu echt zo grandioos?’

De vraag stellen is hem beantwoorden, wil hij maar zeggen. Nog een voorbeeld: ‘Toen Ahmed Aboutaleb staatssecretaris was, heeft hij beweerd dat het beleid van Heerlen niet op orde was. Ons tekort was onze eigen schuld. Terwijl de Inspectie altijd concludeerde dat onze sociale dienst prima functioneerde. Nu is hij burgemeester van Rotterdam, een grote nadeelgemeente. Zou hij nu nog steeds zeggen: eigen schuld, dikke bult?’

Heerlen is lang samen met Enschede opgetrokken, maar de drastische maatregelen die het college daar voorstelde noemt de wethouder ‘volstrekt onaanvaardbaar’. ‘Maar ik heb wel begrip voor hun wanhoop. Ook zij hebben vreselijk hun best gedaan om de uitgaven te beperken. Maar ze hebben niet, zoals Heerlen, het geluk dat de regionale ontwikkeling nu eens een keer gunstig afsteekt tegen de landelijke.’