Bevorderen van sociale ondernemingen

Nederland kent, in tegenstelling tot vele Europese landen, geen specifiek beleid gericht op het bevorderen van sociaal ondernemen. Het advies van de Sociaal-Economische Raad (SER) van mei 2015 luidt een omslag in van een afwezige overheid naar een overheid die zich gaat inzetten voor een beter klimaat voor sociaal ondernemen.

De SER ziet vooral een rol voor de overheid bij het agenderen van het onderwerp, bij het faciliteren van een sociale onderneming (onder meer door het wegnemen van belemmeringen) en bij het inkoopbeleid. De SER pleit voor terughoudendheid bij het opstellen van nieuwe wet- en regelgeving die uitsluitend gericht is op sociale ondernemingen. De gemeente kan een rol spelen bij het vergroten van de ‘gunfactor’ van de sociale ondernemingen.

Sociaal ondernemen als instrument voor een veranderende overheid

Het advies van de SER komt op een gelegen moment, want de wereld van de onderkant van de arbeidsmarkt is sterk in beweging. De sociale werkvoorziening wordt afgebouwd en de circa negentig SW-bedrijven zijn aan het worstelen met hun financiën en positie. In de jaren daarvoor is al een dikke streep gezet door de re-integratiemarkt. Het budget en daardoor de markt van de spelers die zich inzetten voor arbeidsparticipatie en -toeleiding is sterk teruggelopen. En dat terwijl juist nu ruimte voor beweging is gecreëerd met een participatiewet waarin ieder met een uitkering een tegenprestatie moet leveren en een 125.000 banenplan dat moet gaan lopen. Want anders dreigt een quotum regeling.

In dat perspectief biedt een sociale onderneming waarin meerdere mensen met een arbeidsbeperking aan de slag kunnen, een uitgelezen kans. Zeker in aanvulling op de energie die nu via het landelijk projectmanagement van het 125.000 banenplan wordt ingezet om mensen met een arbeidsbeperking via een uitzendformule in reguliere bedrijven te plaatsen.

Want, laat daar geen misverstand over bestaan, een sociale onderneming is een bedrijf met een ondernemer aan het hoofd. Alleen staat naast de winstdoelstelling, ook een maatschappelijk doel bovenaan. Dat kan zijn milieuvriendelijk produceren, zorgen voor betere kansen in de derde wereld of het kan gaan om produceren en leveren van diensten met inzet van mensen met een beperking. Daarmee wordt bijgedragen aan een inclusieve samenleving. We zoomen in dit stuk in op deze laatste variant, sociale ondernemingen als motor voor een inclusieve samenleving.

Gemeenten die het verschil maken

Uit de Social Enterprise Monitor van 2013  en 2014 blijkt dat gemeenten een belangrijke factor zijn voor het succes van een sociale onderneming. Omdat de inzet van mensen met een arbeidsbeperking loopt via een loonwaarde vergoeding door de gemeente, komen we dan al snel uit bij de gemeenten die hier van betekenis kunnen zijn. Die zijn aan zet om sociale ondernemingen te faciliteren.

In het land komen we al veel gemeenten tegen die voorop lopen. Eindhoven is intensief in gesprek om delen van zijn sociale werkvoorziening over te hevelen naar reguliere bedrijven. Restaurantketen van der Valk neemt  restaurants met mensen met een verstandelijke beperking over. Vrachtwagenbouwer Vdl neemt een productielijn met sw-medewerkers over.

Utrecht is bezig met het concept van de social impact factory waarin geëxperimenteerd gaat worden met diverse varianten van sociaal ondernemen, zoals de social impact bonds. En in meerdere regio’s wordt werkt aan het faciliteren van sociale ondernemers, zoals in de Achterhoek. Dat gaat dan over het samen met een ondernemer aangaan van een maatschappelijk doel, waarin de ondernemer betaald wordt naar mate het doel wordt bereikt.

Amsterdam heeft een reeks van activiteiten uitgezet die bij elkaar een goed voorbeeld geven van wat een gemeente kan doen om ondernemers te verbinden aan een samenleving waarin omgaan en werken met een collega met een beperking vanzelfsprekend wordt. Amsterdam heeft een digitaal platform sociaal laten oprichten door een groep sociale ondernemers. Wie op het platform wil komen, moet zich committeren aan een aantal voorwaarden, zoals we die kennen van de prestatiemeter sociaal ondernemen(Pso). Amsterdam heeft zijn inkopers aanbevolen steeds te kijken of aanbestedingen met voorrang bij het platform gemeld kunnen worden. Amsterdam ondersteunt de sociale ondernemers met gratis advies bij hun groei naar een succesvolle onderneming en heeft een investeringsfonds vrijgemaakt voor leningen met lage rente.

Gunfactor sociale ondernemingen

Er zijn allerlei mogelijkheden om sociaal ondernemerschap te stimuleren.  Bijvoorbeeld door meer voorwaarden te stellen bij aanbestedingen (social return) en naar een beter financieel klimaat te streven (leningen onder zachte voorwaarden). Het voordeel van deze aanpak is in de eerste plaats dat er meer sociale ondernemers komen. Vaak jonge talentvolle mensen die een kans krijgen om met een ‘gunfactor’ een positie te verkrijgen tussen de gearriveerde, veelal grote, bedrijven. Schaaleffect verliest het dan van de gunfactor. Daar staat echter tegenover dat de sociale ondernemers en hun medewerkers het heel gewoon vinden dat er mensen met een beperking dagelijks met hen verkeren.

In de tweede plaats is het, naast het individueel plaatsen van mensen in reguliere bedrijven, een werkwijze die voor sommige mensen veel beter past en mogelijk ook effectiever is. Bij tien bemiddelingen van 5.000 euro per stuk, is de gemeente een stuk goedkoper uit dan een lening aan een sociale ondernemer van 50.000 euro, om een product of dienst met tien mensen met een beperking op te zetten. Want in dat laatste geval komt het geld terug naar de gemeenschap.

Pionieren met sociaal ondernemerschap

Een punt dat in het SER advies is blijven liggen, maar wel aandacht verdient is de governance. In de Europese commissie is in de definitie van een sociale onderneming opgenomen dat er geen excessieve beloning aan de top wordt uitgekeerd en een deel van de winst in de onderneming wordt teruggeploegd. Gemeenten kunnen dit punt deels repareren door in het aanbestedingsbeleid en subsidieverordeningen ook nadere regels te stellen aan de governance. Amsterdam kan bijvoorbeeld ook aandringen bij het platform sociaal ondernemen dat er regels worden opgenomen over deze zaken. Daarmee wordt voorkomen dat er opdrachten worden verstrekt aan aanbieders met overdreven salarissen aan de top. Dit is een andere en mogelijk meer toegankelijke weg, dan het opnemen van zo een eis in de aanbestedingsvoorwaarden. Dat bleek in de gemeente Den Haag voor de rechter niet haalbaar.

Inmiddels zijn verschillende gemeenten zoals hierboven beschreven aan het pionieren met sociaal ondernemerschap. Het stimuleren van sociaal ondernemerschap sluit goed aan bij de transformatie van het sociaal domein. Verwacht mag worden dat meerdere gemeenten zullen volgen, wellicht in regioverband om zo hun krachten te bundelen op het gebied van dienstverlening aan (startende) sociale ondernemers.

Rogier den Uyl en Bert Otten

Wij presenteerden onlangs een digitale reisgids voor de overheid over de wereld van het sociaal ondernemen.