Terugvorderen bijstand vaak te voorkomen

Gemeenten hadden eind 2017 voor anderhalf miljard euro uitstaan aan terugvorderingen van bijstand. Betere informatie-uitwisseling met de uitkeringsgerechtigde kan dat vaak voorkomen, leert onderzoek van Divosa op basis van CBS-gegevens.

De in totaal bijna half miljoen vorderingen ontstaan doordat er door de gemeente te veel is uitgekeerd of te weinig werd verrekend. Het totale bedrag aan uitstaande vorderingen bij bijstandsgerechtigden groeit volgens de auteurs van het Divosa-rapport jaarlijks gemiddeld met 21 miljoen euro. Meer dan de helft van die vorderingen (54 procent) ontstaat doordat uitkeringsadministraties niet op tijd worden bijgewerkt. Bijvoorbeeld omdat een gemeente of sociale dienst pas te laat registreert dat een uitkering niet meer nodig is of als inkomsten niet op tijd zijn verrekend met de uitkering. Die vorderingen staan bekend als ‘onverschuldigde betalingen’. Volgens de onderzoekers gaat het hierbij doorgaans om relatief kleine bedragen die makkelijk terug te vorderen zijn en dan ook snel worden terugbetaald.

De 14 procent die ontstaat doordat de inlichtingenplicht in de bijstand niet is nagekomen, is aanzienlijk lastiger te innen. Die ontstaat bijvoorbeeld doordat een bijstandsgerechtigde een verandering van inkomsten of een nieuwe woonsituatie bewust verzwijgt of vergeet door te geven. De bedragen in deze categorie zijn vaak hoog en de schuldenaren hebben doorgaans slechts een minimuminkomen. Vaak is sprake van andere schulden, waarbij gemeenten de laatste overheden zijn die deze kunnen innen. Zij moeten het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB), het UWV en de rijksoverheid vóór zich dulden. Nog eens 16 procent van de terugvorderingen vindt zijn oorsprong in terugbetalingsverplichtingen bij kredieten die in verband met de bijzondere bijstand of het Besluit Bijstandsverlening zelfstandigen (Bbz) door gemeenten zijn verleend.

Interne communicatie
Volgens de onderzoekers kunnen veel vorderingen als gevolg van onverschuldigde betalingen worden voorkomen als gemeenten hun interne communicatie en administratie verbeteren. Zij wijzen op eerder onderzoek door het VNG Kenniscentrum Handhaving en Naleving. Daaruit blijkt dat tientallen procenten van deze terugvorderingen worden veroorzaakt doordat relevante informatie die op tijd is gedeeld te lang blijft liggen, slecht wordt verwerkt of niet met de juiste persoon wordt gedeeld.

Door helder te communiceren en vaker contact te hebben met uitkeringsgerechtigden, kunnen gemeenten ook het aantal terugvorderingen in verband met de inlichtingenplicht terugdringen. ‘Veel mensen plegen fraude door niets te doen’, is in het rapport te lezen. Daarom is het volgens de onderzoekers van belang dat gemeenten regelmatig controles uitvoeren zodat onrechtmatigheden niet onnodig lang voortduren. Ook moet aan bijstandsgerechtigden helder worden uitgelegd dat zij veranderingen in hun inkomens- en woonsituatie aan de gemeente moeten doorgeven.

De onderzoekers zetten meerdere maatregelen op een rij die gemeenten treffen om terugvorderingen in het algemeen te verminderen. Zo zijn er gemeenten die voorspelbare wijzigingen in de uitkering (bijvoorbeeld het bereiken van de AOWgerechtigde leeftijd) automatisch doorvoeren. Door de betaaldatum naar het begin van de volgende maand te verschuiven, kunnen bijverdiensten met de uitkering worden verrekend. Ook kunnen terugvorderingen worden voorkomen door onrechtmatig uitgekeerd geld binnen zes maanden te verrekenen met de uitkering waardoor er geen terugvordering ontstaat.

Door inkomsten uit werk maandelijks te verwerken voorkomen gemeenten eveneens terugvorderingen. ‘Gemeenten zouden kunnen onderzoeken of dit in de eigen organisatie ook speelt', reageert Divosa-voorzitter Erik Dannenberg. ‘Een vordering die niet ontstaat, hoeft immers ook niet terugbetaald te worden. Daar is iedereen bij gebaat.’