Stabiel inkomen moet ex-gedetineerden zelfstandig maken

De tussentijdse resultaten van een experiment waarbij ex-gedetineerden met psychische problemen een ruimere uitkering krijgen van de gemeente Den Helder zijn voorzichtig positief. Wethouder Pieter Kos is trots op het project, ondanks het feit dat het hem de reputatie heeft opgeleverd van de wethouder die gratis geld geeft aan de Daltons. 'Ik ben blij dat de gemeente Den Helder de ballen heeft om dit te doen.'

Inkomenszekerheid
Sinds begin 2019 doen dertien inwoners van Den Helder met een crimineel verleden en psychiatrische problematiek mee aan een drie jaar durend experiment dat draait om de vraag: wat doet inkomenszekerheid met het gedrag van deze groep? De gemeente vult hun inkomen aan tot 1350 per maand, met als enige voorwaarde dat de proefpersonen niet terugvallen in de criminaliteit en meewerken aan een behandelingstraject voor hun psychische problemen. Onlangs deelden de betrokken onderzoekers de resultaten van het eerste jaar van de pilot.

Controversieel
De proefpersonen werden in een cartoon in de lokale media afgebeeld als de Daltons, de criminele familie uit de Lucky Luke-stripboeken, vertelt wethouder Pieter Kos (inkomen en participatie, Stadspartij). Ook vanuit bewoners kreeg hij kritische geluiden te horen. 'Mijn wekelijkse wandeling naar de notenboer en de visboer op zaterdag was af en toe wat verhitter dan ik gewend ben', vertelt Kos. Dat maakt hem echter niet minder enthousiast over het project. 'Ja, ik snap dat het controversieel is. Maar het gaat om inwoners van Den Helder die onze hulp verdienen. We zoeken naar manieren om mensen uit de ellende te helpen. Dat is waar wij als overheid voor op aarde zijn.'

Nieuwe manieren
Het experiment werd een aantal jaar geleden opgezet door de gemeente Den Helder, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en de GGZ Noord Holland Noord. Die laatste partij verzorgt de psychiatrische behandeling van de proefpersonen, het ministerie financiert de wetenschappelijke analyse van het experiment en de gemeente regelt de inkomensondersteuning. Bij alle drie de partijen was er een behoefte aan nieuwe manieren om deze lastige doelgroep een passende plek in de samenleving te bieden.

Stress
Zo vertelt GGZ-socioloog en systeemtherapeut Wouter Boekweit dat de behandeling van mensen in deze doelgroep vaak spaak loopt vanwege financiële stress. 'De psychiatrische behandeling, waar ze zo van kunnen profiteren, daar is eigenlijk geen ruimte voor in het hoofd.' Uit onderzoek naar dakloosheid blijkt dat het wegnemen van materiële onzekerheid – door simpelweg een huis te regelen – als breekijzer kan werken, weet Boekweit.

Bak met geld
Daarmee worden bovendien de veel grotere uitgaven aan nachtopvang, gevangenis of een psychiatrische inrichting voorkomen. Boekweit: 'Deze hele kleine groep kost vreselijk veel geld. We storten daar een enorme bak met geld over uit. En uit onderzoek blijkt wereldwijd: de goedkoopste manier om deze mensen te helpen is ze dat geld gewoon te verstrekken aan de voorkant.'

Zorgplicht
Het doel van het project is dan ook tweeledig, wat wethouder Kos betreft. Zowel het welzijn van de deelnemers als een mogelijke kostenbesparing voor de gemeente zijn belangrijke uitkomstmaten. Kos: 'We zijn vanuit de gemeente op zoek naar andere manieren om mensen te benaderen die anders hun hele leven in de bijstand zitten. We willen hen weer toekomstperspectief geven. Daarnaast willen we in beeld krijgen wat voor maatschappelijke schade je kunt voorkomen door deze mensen op deze manier te benaderen. Zelf benader ik het meer vanuit de zorgplicht van de gemeente, dat vind ik interessanter dan de financiële prikkel.'

Overlevingsgedrag
Wethouder Kos benadrukt vooral de sociale problematiek waarmee de proefpersonen kampen, en niet zozeer hun criminele verleden. Van de term 'veelplegers', die in de media werd gebruikt, is hij geen fan. Kos: 'Crimineel gedrag is een uiting van heel veel ellende. Dit is echt overlevingsgedrag, op zoek naar die paar tientjes om je verslaving te voeden. Je wordt er niet rijk van. Dit is niet de groep die in een gestolen landrover een ramkraak bij een juwelier gaat plegen om een paar ton buit te maken, zal ik maar zeggen.'

Schaarste
Na een jaar blijkt de financiële stress van de ex-gedetineerden inderdaad flink te zijn afgenomen. Onderzoeksbureau Berg vroeg de deelnemers naar hun beleving van financiële schaarste op een schaal van nul (laag) tot vijf (hoog). Het gemiddelde niveau zakte in het eerste jaar van 3,1 tot 1,0. Dat lijkt de psychologische en lichamelijke gezondheid van een aantal deelnemers ten goede te komen. Ze besteden bijvoorbeeld meer geld aan persoonlijke verzorging. Het inkomen lijkt een extra motivatie te geven om niet terug te vallen in criminele activiteit. Bij anderen zijn de persoonlijke problemen echter zo groot dat het extra inkomen nog geen zichtbaar effect heeft.

Stappen
Dat er nog niet bij alle deelnemers meetbare resultaten zijn gevonden, vindt wethouder Kos niet verrassend. 'Deze groep heb je echt niet morgen terug in de schoolbanken. Dat ze zich weer in de maatschappij begeven is al een grote stap. Mijn vermoeden is dat de stappen groter worden naarmate het experiment vordert. Ik ben benieuwd welke stappen er de komende jaren gezet worden.'

Zelfstandigheid
Na drie jaar is het wel de bedoeling dat de deelnemers op hun eigen benen kunnen staan, voegt Kos toe. 'Als wethouder vind ik het belangrijk om te investeren zodat mensen stappen kunnen zetten. Ze verdienen allemaal dat ze stappen kunnen zetten richting zelfstandigheid. Maar als dat niet lukt, dan is het project mislukt.' Als de methode zich de komende twee jaar echter bewijst, kan de aanpak misschien ook op andere financieel kwetsbare doelgroepen worden toegepast, suggereert Kos: ‘Alleenstaande moeders in de bijstand wiens kind net naar school gaat, bijvoorbeeld.’